I znów jest zima. Wiatr niesie lekki, sypki śnieg. Ani wiosna, ani jesień nie nadchodzą w ciągu jednej nocy. Ludzie przemykają się boczkiem, spojrzenia mają onieśmielone albo lękliwe, ponieważ znowu zostali wystrychnięci na dudka przez własną nadzieję. Samochody suną bezszelestnie w tumanach szklistego pyłu. Szuka się rękawic, zimowych opon, łańcuchów, skrobaczek do szyb, a stare akumulatory umierają nagłą śmiercią. Minus dziesięć w nocy. Śnieg na werandzie, śnieg w sieni, śnieg w kuchni. Dwumiesięczne szczeniaki poszczekują na śnieżną biel. W lesie palą się jeszcze spłowiałe ognie modrzewi. Gdy rano wybierałem drewno na składzie, minął mnie Władek. Szedł cicho jak duch i niósł w torbie puste butelki po winie. Musiałem odkopywać łopatą długie świerkowe pnie, żeby zobaczyć, co są warte.

No więc zima tutaj, na Słowacji, na Węgrzech. Przyszła jak zwykle nagle, przyszła z północnego zachodu i Karpaty tym razem jej nie powstrzymały. Smyrgnęła nad przełęczami, nad Dukielską, nad Dujawą, nad Tylicką, i spadła na Bardejów, na Preszów, na Koszyce, na wzgórza Zemplen i na szatmarską równinę.

Tego lata w Gönc widziałem smagłych, rozebranych do pasa Cyganów, jak wygrzewali się w słońcu. Widziałem ich w słowackiej Lewoczy i w Mátészalka, i w Nagykálló, jak siedzieli na dworcach i stacyjkach pod wielkimi napisami „dohányozni tilos”, palili papierosa za papierosem, u ich stóp leżały dziesiątki niedopałków, a słońce mieszało się z tytoniowym dymem, odgradzając ich od świata, i wyglądali jak nierealni przybysze, którzy zjawili się, by obejrzeć sobie nasze życie, lecz onookazało się równie nieciekawe jak telewizyjny program po obiedzie, więc zajęli się paleniem, rwaną rozmową i powolną rezygnacją z ruchliwości, bo tak naprawdę liczy się tylko ciepło, które wchodzi w ciała i pozwala przetrwać.

Teraz na betonowe slumsy za Kieżmarkiem, na lepianki koło Spiąskich Vlachów spadł śnieg i upał lata zaczyna stygnąć w żyłach. Zamarza woda, wieje wiatr i oddechy skraplają się na szybach.

Powinienem pisać o Habsburgach, o Hofburgu albo przynajmniej o „Cafe Central” i woskowej figurze Schnitzlera, a przychodzą mi do głowy tylko nieistotne szczegóły i zdarzenia, które mogłyby się wydarzyć gdziekolwiek indziej. Co najwyżej miałyby trochę inną szybkość albo barwę. Świat zrobił się zbyt wielki i trwa trochę zbyt długo, by miał jakiś sens. Dlatego „nostalgia i utopia” (György Konrad) depczą mi po piętach, ilekroć wybiorę się w jakąś środkowoeuropejską podróż. Nie mają one jednak nic wspólnego z historią ani z pamięcią. Ożywia je raczej geografia, czyli przestrzeń, która została nazwana. To wkońcu mapa jest ostatnim słowem i śmiertelnym całunem zdarzeń. Nawet gdy wszystko minie, koniec można będzie odwzorować na płaszczyźnie, nadając jej nazwę w jakimś przyszłym, niewyobrażalnym języku. Ten rodzaj nostalgii tęskni do widnokręgu, który wciąż się odsuwa, a utopia wyobraża sobie spojrzenie, w którym można zawrzeć całość. Widnokrąg umyka i odcina kolejne porcje nieskończoności. Ucieka, jakby robił miejsce dla zdarzeń. Jak choćby dla tego sprzed dwóch miesięcy: W Miedzilaborcach przy głównej ulicy stała wtedy wielka żyrafa. Jej żółto-brązowa szyja kołysała się nad dachami domów. W miejscu, gdzie powinna mieć tułów, miała coś w rodzaju miękkiego, pneumatycznego pokoju. Dzieci zdejmowały buty i wchodziły do środka. Mogły skakać, turlać się, fikać i odbijać od miękkich ścian. Obok stał właściciel zwierzęcia i zbierał po parę koron. Od Przełęczy Łupkowskiej ciągnął ciepły wiatr. Smagli ojcowie rezygnowali z jednego piwa i dawali dzieciakom monety. Bo to był festyn, święto, Dni Miedzilaborców, coś w tym rodzaju. Na głównej ulicy stały cztery stragany z podrabianymi dresami adidasa i butami pumy, a na rusztach piekła się kiełbasa. Łemkowski mieszał się z cygańskim i słowackim. Na wzgórzach wokół zaczynała się jaskrawa jesień. Muzeum Andy�ego Warhola było największym budynkiem w mieście. Białe, sześcienne i trochę techno. W ogromnej sali wisiały setki „Campbelovych polivek” i nie było żywego ducha, tylko gigantyczny sześcian ciemnego powietrza rozświetlany w nieskończoność, by wypełnić próżnię, jaka powstaje w świecie w dniu narodzin każdego człowieka. Był jeszcze jego zabytkowy walkman, jego aparat, jego kurtka i garnitury prosto z New Yorku. Tutaj, prawie na końcu świata, wśród Rusinów, wśród Cyganów nie uznających czasu, na skraju Ukrainy, fetysze jaśniały w gablotach onirycznym, ironicznym blaskiem popowych epifanii. Ach, na stare lata Andy powinien wrócić w rodzinne strony, powinien zajechać wielkim białym cadillackiem w swojej srebrnej peruce, z Lou Reedem, z Nico, z całą świtą z „Maxa”, powinien objawić się w to rozpalone, hiperrealne popołudnie, otoczony hybrydami własnej wyobraźni i samotności, ekstrawertyczną menażerią przebraną w zwierzęce i wężowe skóry, powinien wysiąść ze swojej perwersyjnej limuzyny wśród straganów, na których powiewają tęczowe, lśniące i fałszywe dresy adidasa, przypominające jego scenografie kołysane południowo-wschodnim wiatrem, powinien obejrzeć swój pośmiertny triumf i powinien przejrzeć się w nieruchomych oczach Cyganów, tak jak setki razy przeglądał się w obiektywie polaroida. Tak sobie wyobrażałem jego pielgrzymkę, na kształt papieskiej, bo przecież on także mógł przemówić: „błogosławię tę ziemię”, ponieważ miedzilaborska ziemia spełniła jego sen o nieskończoności samopowielających się przedmiotów, o bezmiarze lustrzanych odbić, o rzeczach, które odradzają się i nigdy już nie umrą, tak jak trwać będą trzy paski adidasa i czarna sylwetka pumy, ponieważ zbawienie i odkupienie nie dokona się w czasie, ale w przestrzeni poprzez wszechświatową reinkarnację materii, i wszystkie fikcje i fantasmagorie powstaną z martwych — i nigdy już nie umrą.

Właściciel spuścił z żyrafy powietrze. Zmniejszała się powoli i bezradnie. Złożył ją, zwinął i zapakował do furgonetki. Festyn dobiegał końca. W cerkwi na wzgórzu naprzeciw muzeum uderzył dzwon. Kobiety w chustkach i ciemnych sukienkach szły w stronę schodów wiodących do świątyni. Młodzi siedzieli na ławkach i podejmowali jakieś decyzje. Na przystanku stał stary zielony autobus. Zepsuł się. Kierowca wychodził na szosę i patrzył w dal, wyglądając pomocy, ale była niedziela i od Humennego jechały tylko skody z odświętnymi rodzinami w środku.

Ale teraz jest noc. Księżyc skrył się za górę, a ja odruchowo sprawdzam na termometrze, czy temperatura nie spadła. Umysł bezmyślnie wiąże światło z ciepłem. Droga jest zasypana i przed poniedziałkiem nikt nas nie uwolni. Ciekawe, do czego tęsknili dawni ludzie w taką pogodę, do jakich okolic i przestrzeni, skoro nigdy nie wypuszczali się dalej niż na jarmark do miasteczka. W którym miejscu ich niebo niczym wielkie skrzydło opuszczało się, by dotknąć ziemi. Świat był niewyobrażalny, a pejzaże zupełnie dziewicze, tknięte co najwyżej okiem tego lub owego. Z lasów wychodziły smoki, z gór wyfruwały gryfy, a w osnowę rzeczywistości wplatały się rzeczy niewidzialne, ale istniejące jak najbardziej realnie.

Śnieg i śnieg, i wiatr z północnego zachodu. Gdzieś znad Szetlandów, znad Islandii, znad Morza Norweskiego wpada na przedmieścia Gorlic, na Stróżówkę, potem na Rynek, sunie 3 Maja w dół, zamiata most na Ropie, liże lodowatym jęzorem Zawodzie, wiruje w obejściach Krygu, Rozdziela i Bednarki, bierze rozpęd na Przełęczy Dukielskiej, ociera się z lewej o Gorgany, a potem sunie zwycięsko przez Nizinę Węgierską, by na koniec rozbić się o skalistą ścianę Siedmiogrodu. Po drodze wciska się w rękawy, wypełnia płuca przechodniów, zakamarki, wnętrza maszyn i starych domów, i to jest to, co łączyło nas od zawsze, pradawna więź przestrzeni, ten sam metaliczny smak w ustach od Reykjaviku po Tigru Mures.

Jest sobota wieczór. Zagnani ciemnością i chłodem, ludzie siedzą w domach. Stare kobiety oglądają świat w telewizorach. HBO, Hallmark, Discovery, TNT, Planete, Canal+, RTL, TVN, Fox Kids, Travel, Chanel, VOX, MTV, QUESTV pokonują mrok i mróz jak wiatr. Smoki i gryfy wychodzą z ekranów i unoszą się w pokojach wśród świętych oleodruków, pasyjek, pamiątek pierwszej komunii, ślubnych fotografii i plastikowych róż. Ten obraz zawsze mnie fascynował: „mistrzowie wrestlingu”, „magazyn sportów ekstremalnych”, „giganci surfingu” snują się w powietrzu kuchni gdzieś w Kunkowej, gdzieś w Vapeniku, w Pányok czy Antoniwce i poprzez źrenice wchodzą w umysł siedemdziesięcioletniej kobiety. Mieszają się z litaniami, modlitwami, ze wspomnieniem obcych wojsk ciągnących przez wieś, mieszają się z pamięcią czasów, gdy od wiosny do późnej jesieni chodziło się bez butów, ze wspomnieniem nędzy i monotonii zakreślonego raz na zawsze widnokręgu, z biologią, która nie pozwala ufać nikomu, kto nie jest związany więzami krwi, ze strachem i pogardą dla wszystkiego, co obce, z rosołem z kury w święta i serem, chlebem i mlekiem przez okrągły rok, w którym nazwy nie oznaczają żadnej zmiany, a jedynie nieubłagany upływ, i jak było na początku, teraz i zawsze i na wieki wieków amen. Tak. To mi nie daje spać, ponieważ jest totajemnica ludzkiej duszy, a zwłaszcza duszy środkowoeuropejskiej, której istnienia nigdy do końca nie udowodniono, ani do końca nie zaprzeczono realności tejże. Czasami objawia mi się ona całkiem cieleśnie, jak wtedy w Orlovie czy Andrejovce, gdy z okien pociągu zobaczyłem malców toczących w kurzu drogi rowerową obręcz za pomocą wygiętego drutu — zabawkę ich ojców i dziadków — a chwilę później dostrzegłem taką samą przybitą do drzewa, na korze którego ktoś wymalował olejną farbą litery NBA, i bracia tych pierwszych, widzianych kilometr wcześniej, celowali do niej gumową piłką.

Albo też duchowo i artystycznie, jak dziewiętnastego sierpnia w Iwano-Frankowsku w rocznicę odzyskania niepodległości, gdy na deptaku grała wojskowa orkiestra, splatając w natchnieniu Gershwina i Beethovena z ludowymi pieśniami znad stepów i porohów, Błękitną rapsodię z marszami, Odę do radości z Leharem i Legrandem, a wszystko na przestrzeni kilkudziesięciu taktów i bez odrywania ustników. To było tak piękne jak cygańskie pałace koło Konina i Kalisza, piękne jak Disneyland, jak rewia na lodzie i jak wszystkie rzeczy tworzone przez dziecięcy umysł, który ledwo odróżnia minione od teraźniejszości i tego, co dopiero nadejdzie, piękne i tajemnicze jak umysł starej kobiety wytrzymujący bez szwanku czyśćcową próbę czterdziestu dwóch kanałów satelitarnej telewizji. Bo przecież ona wstaje, sprząta ze stołu naczynia, odnosi je do zlewu i zmywa, tak samo jak robiła to jej matka i babka, a potem klęka przy łóżku i odmawia Zdrowaś Mario, jakby nic się nie stało, jakby ogrom obrazów, ciał i zdarzeń nie miał do niej dostępu. W końcu kładzie się spać i nawiedzają ją tylko stare, sprawdzone sny. Świat jest fikcją. Inaczej dusza nie mogłaby zaznać zbawienia, bo chociaż — jak mówią — jest nieśmiertelna, to może zamrzeć z przerażenia i nigdy już się nie przebudzić.

Takie myśli miałem w Gönc na głównej ulicy, gdy przypatrywałem się starym kobietom. Siedziały na ławkach. Czarne chustki i sukienki pochłaniały upał, ale nie było im gorąco, bo cień zalegał o krok, a one nie robiły nic, by się schronić. Po prostu siedziały i patrzyły wskroś ulicy, wskroś przejeżdżających samochodów, patrzyły poprzez ciąg niskich domów po drugiej stronie, ich wzrok przenikał przez witrynę knajpy, w której ktoś wystawił zabytkowe radioodbiorniki, biegł dalej i jestem pewien, że nie zatrzymał się nigdzie, ale to „nigdzie” rozpościerało się wszędzie i unicestwiało cały świat. Przeszedłem obok nich i chociaż w tej zapomnianej mieścinie musiałem wyglądać obco ze swoim plecakiem, z wystającą z kieszeni spodni butelką palinki — spocony i zaintrygowany przybysz — one przebiły mnie wzrokiem w chwili, gdy je mijałem, ale ich źrenice pozostały nieruchome. Ten świat musi być fikcją, by można go było znosić tak długo.

Teraz przypominam sobie poranek w Zurychu, gdzie wylądowałem przypadkiem i chyba tylko po to, by poparzyć się jakimś zwariowanym high-tech prysznicem w hotelu. No więc wyszedłem, żeby napić się gdzieś kawy, i znalazłem knajpkę, gdzie od rana zasiadały emerytowane panie. Były tak samo stare jak babki w Gönc, albo jeszcze starsze, i tak samo oddane bezczynności. Trzy, może cztery. Siedziały przy oddzielnych stolikach. Parę kroków dalej zaczynała się ruchliwa ulica, a za nią połyskiwał w porannym słońcu Limmat. Kobiety pozornie nie zajmowały się niczym, ale ich bezruch składał się z szeregu drobnych gestów: przesunięcie filiżanki, poprawienie włosów, ruch głowy, by nadążyć za kimś albo za czymś na bulwarze, stopa lekko wysunięta z — być może przyciasnego — pantofla, chrobot metalowego krzesła, by skryć się głębiej w cień parasola, krytyczne spojrzenie na własne paznokcie. Staruszki były naturalnie i całkowicie zanurzone w rzeczywistości. Obejmowała je, otaczała, a one brały w niej udział, chociaż na tle porannego ruchu i zgiełku wyglądały jak wcielenie kontemplacji.

* * *

Za granicę jedzie się przez Konieczną. Trzeba pokonać serpentynami potężny grzbiet Magury Małastowskiej i potem droga opada, by ostatni raz w kraju wspiąć się długim i prostym podjazdem nad Ług i ostatecznie osunąć się w płaską, smutną dolinę. Konieczna nie przypomina nawet wsi. Stare chałupy stoją w szczerym polu daleko od siebie. Wiatr od przełęczy nigdy nie milknie i nawet te nowe są jak stare, bo rozpędzone powietrze zaciera ich kontury i wyglądają tak, jakby wkrótce miały zniknąć. To pejzaż dąży do samooczyszczenia. Próchno, resztki strzech, rdza, kurz podwórek, dym z kominów, woń obór i odgłosy rozcieńczone podmuchem pędzą na północ. Kraj kończy się, jakby zamierał. Jego krawędź jest nierzeczywista. Wszystko, co ludzkie, przygasa tutaj, stłumione ogromem niskiego nieba i powietrza znikąd. Ilekroć tędy jadę, ogarnia mnie smutek. Góralski szałas leży na spłowiałej łące jak zerwany dach. Owce snują się w bezkresnym upale w poszukiwaniu cienia. Międzynarodowa droga jest dziurawa w powiatowym albo gminnym stylu. Wszystko idzie na gorsze do chwili, gdy abstrakcyjny konkret granicy nie utnie tego w pół słowa. Przejście jest ogromne, wybudowane na zapas i niewykluczone, że kiedyś się przyda, lecz teraz odprawia głównie internacjonalną pustkę. Celniczka zagląda do bagażnika nowego audi. Tleniona piękność patrzy na nią z wyższością. Kobieta w mundurze znajduje plik ręczników. „Wolno przewieźć sześć sztuk bielizny” — mówi. „Ten siódmy jest mój, osobisty” — odpowiada dama w szpilkach. „Który?”. „Ten”. Celniczka podnosi ręcznik do nosa. „Za często się pani nie myje. Jest nieużywany”.

Potem szosa biegnie przez las i zaraz zaczyna się Becherov, w lewo odbija droga na Ondavkę, potem jest Chmel’ová i zaraz Zborov, skąd można wydostać się długim podjazdem do Smilna, a potem zjechać do Niznej Polianki i dalej, do Vyąnego i Niľnego Mirośova, do Vyąnego i Niľnego Orlika, a potem są już przedmieścia Svidnika, ale wcale niekoniecznie, bo w Zborovie równie dobrze można pojechać w prawo na Dlhą Lúkę, zostawiając trochę z boku Bardejovské Kúpele, przemknąć przez starodawny Bardejów i sunąc przez Rokytov, Tarnov, Gerlahov, Malcov, Plavec, Plevnicę, ocknąć się u stóp Lubovnienskiego Hradu, który wznosi się nad Starą Lubownią jak kamienna góra, a potemmożna odgadywać roztarte pędem i półmrokiem kształty Podolińca, Spiąskiej Belej, aż u brzegów nocy powstrzyma nas za Kieżmarkiem czarny masyw Łomnicy.

Pisanie jest wymienianiem nazw. Tak samo jest z podróżą, gdy koraliki geografii nawlekają się na nitkę życia. Ani z lektury, ani z drogi nie wracamy wiele mądrzejsi. Granice jak rozdziały, kraje jak gatunki literackie, epika tras, liryka odpoczynków, czerń asfaltu nocą w światłach auta przywodzą na myśl monotonną i hipnotyczną linię druku, która przecina rzeczywistość, wiodąc nas wprost do urojonego celu. Nie ma nic na końcu książki, a każda przyzwoita podróż zawsze przypomina mniej lub bardziej poplątaną pętlę. Tak. Na końcu lektury nie ma nic, a w Spiąskiej Belej był sklep. Zielony półmrok snuł się tuż nadziemią. Od drzew na placyku wiało ciepłym cieniem. W ciemnym, niskim domu drzwi były otwarte i wydobywał się z nich żółty blask. Rozlewał się przed progiem jak kałuża. Nie miał siły sięgnąć dalej, i może dlatego przypominał coś dawnego, coś, co mogło wydarzyć się w dzieciństwie, jakiś łagodny, rzeczywisty cud, będący w najlepszej zgodzie z codziennością. W środku dwóch mężczyzn rozmawiało z młodą sprzedawczynią. Na drewnianych półkach stały puszki, pudełka, flaszki i torebki. Dwie słabe żarówki opromieniały towary złotym blaskiem. Słowackie napisy coś mówiły, coś jednocześnie zatajając. Podobnie było ze światłem, które tylko częściowo ujawniało prawdę, a cienie rozmawiających mężczyzn przesuwały się we wnętrzu, nadając mu teatralną głębię i ruchliwość odwrotną do spokoju, z jakim na koniec wkładali butelki do kieszeni. To było jak baśń i wspomnienie z czasów, gdy świat był znacznie większy. Kiedy dziewczyna zwróciła się w moją stronę, pokazałem na chybił trafił jakieś piwo i paczkę krótkich chesterfieldów. Wokół rozpościerała się noc, a my tkwiliśmy w anachronicznym świetle sześćdziesięciowatowej żarówki i pies z kulawą nogą nie miał pojęcia o naszym istnieniu.

To zapamiętałem z pięćsetkilometrowej podróży, ponieważ podróż, tak jak opowieść, nie rozwija się linearnie, tylko podąża w poszukiwaniu jednego słowa albo zdania, które ciąg dalszy i to, co już napisane, uczyniłoby zbędnym.

Natomiast jeśli w Zborovie pojedziemy jednak w lewo, to najlepiej, by stało się to wczesną jesienią w niedzielę. Domy trzymają się szosy jak szadź gałązki. Wsie kończą się niczym nożem uciął i zaczynają w jednej chwili. Pomiędzy jest tylko przestwór dolin. Niebo przelewa się między falistymi krawędziami horyzontu. Porządek pejzażu przywodzi na myśl mapę plastyczną. Nie ma starców przed domami ani młodych na motocyklach. Knajpy wyglądają martwo jak w poście. Trwa tutaj jeszcze stary czas, w którym ludzie nie wyruszali w drogę bez przyczyny. Siedzieli w domach i nasłuchiwali odgłosów świata, bo wezwanie do podróży nigdy nie oznaczało niczego dobrego. Wyjeżdżało się na cudzą wojnę, uciekało przed armiami, umykało przed nędzą i głodem.

Dlatego Europa Środkowa nigdy nie wydała wielkich podróżników. Zajęta była podróżowaniem w swoim własnym wnętrzu. Wybrać się w drogę z ciekawości? Taka myśl może przyjść do głowy komuś, kto jest pewien nienaruszalności własnego domu, komuś, kto nie zastanawia się nad tym, czy po powrocie jego własny dom będzie stał na tym samym miejscu. Bardzo możliwe, że ta ostentacyjna osiadłość, ta nieruchomość siedzib jest owocem głębokiego poczucia bezdomności w głębszym, mentalnym sensie. W pustce oddzielającej wsie czai się demon chaosu, zły duch nieokreśloności, i dlatego domy stoją blisko siebie, patrzą sobie nawzajem w okna i po ludzku szukają własnego odbicia — potwierdzenia, że istnieją.

Gdy budowaliśmy swój dom w niewielkiej i położonej z dala od świata wsi, sąsiedzi przychodzili i pytali: Dlaczego tu, dlaczego nie przy drodze jak inni? W rzeczywistości do drogi nie było wcale daleko — tyle tylko, że budowaliśmy na wzgórzu ponad drogą, co w zimie jest o tyle niewygodne, że auto trzeba zostawić w dole, a ostatnie sto metrów pokonać pieszo. Na początku myślałem, że sąsiadom chodzi o względy praktyczne oraz zwykłe wścibstwo. Zapewne chodziło o jedno i drugie, ale pewnego dnia, gdy dom był już na ukończeniu, sąsiadka powiedziała: „No to chociaż niech pan trochę tych drzew wytnie”. „Po co?” — zapytałem. „Żeby było widać” — odpowiedziała. Gdybym nawet wyciął wszystkie, to i tak kobieta ze swojego podwórka mogłaby zobaczyć co najwyżej kawałek dachu i jedno małe okno — a i to z odległości, która nie pozwoliłaby na dostrzeżenie czegokolwiek poza tym, czy w oknie się świeci czy też nie. Wtedy pojąłem, że chodzi tutaj o pewien rodzaj zwierzęcej stadności. Owca wpada w panikę, gdy zostaje sama. Prawdopodobnie potrafi dostrzec swoje istnienie tylko w innych owcach. Świat pozbawiony jej własnego zwielokrotnionego odbicia objawia się raptem jako horror vacui. Moja sąsiadka chciała widzieć, że tam, na wzgórzu, żyje jakiś człowiek, ponieważ sama świadomość była niewystarczająca. Potrzebna była fizyczna, zmysłowa obecność kawałka dachu czy też domu jako niewątpliwego znaku człowieczeństwa.

Jeżeli miałbym wymyślić dla Europy Środkowej jakiś herb, to w jednym z jego pól umieściłbym półmrok, a w jakimś innym pustkę. To pierwsze jako znak nieoczywistości, to drugie jako znak wciąż nie oswojonej przestrzeni. Bardzo piękny herb o nieco niewyraźnych konturach, które można wypełnić wyobraźnią. Albo snem.