Andrzej Stasiuk

Przez rzekę

fragment

Chodzenie na religię

To było bardzo męskie zajęcie. Interesowała nas walka. Telewizja podsuwała scenariusze, a okolica oręż. Zorro i Czterej pancerni. Leszczynowe zarośla dostarczały białej broni, dąbrowa amunicji do wyimaginowanych pepesz i szmajserów. Szarże i pojedynki odbywały się przez dziesięć miesięcy. Strzelaliśmy tylko jesienią, gdy kilkanaście starych dębów pozbywało się żołędzi.

Ksiądz proboszcz miał donośny głos, ale okolica była rozległa, zarośnięta, pełna wądołów i piaszczystych polan, więc czasem musiał wysyłać umyślnych, żeby zebrali nasze rozproszone oddziały. Nadciągaliśmy zgrzani, zaczerwienieni, a na ramionach powiewały nam czarne peleryny ze szkolnych fartuchów. Czekał na nas przed wejściem. Też w czerni, trochę bardziej matowej, wysoki, masywny mężczyzna o żółtych, rzednących włosach.

– Trzecia na lekcję! – pokrzykiwał tubalnie i chrapliwie.

Prawy kciuk miał zatknięty za guzik sutanny. Przemykaliśmy obok wystającego brzucha przez obłoczek zapachu wody kolońskiej i tytoniowego dymu zdziwieni, że ksiądz pachnie tak samo, jak nasi ojcowie.

 

Dom, w którym odbywały się lekcje, stał na skraju osiedla. Ten skraj był tak samo enigmatyczny jak samo osiedle. Dalej ciągnęły się takie same warzywne ogródki, spłachetki żyta i kartofli, pasły się takie same czarno-białe krowy – sielski pejzaż skażony urbanistycznymi tęsknotami. Sześciany segmentów wyrastały z zagonów fasoli, z golizny bezdrzewnych działek pociętych geometrycznie grzędami kapusty i buraków. Nieliczne wille stały w cieniu drzew, a furmanki leniwie zjeżdżały na bok przed trąbieniem samochodów. Właściwie wszystko tutaj było granicą, pasem ziemi niczyjej, z której wieś jeszcze nie odeszła, a miasto już nadchodziło. W tym pomieszanym i umownym świecie nikt nie próbował się zastanawiać, dlaczego na religię trzeba chodzić do zwyczajnego, rozległego domu pod czterospadowym dachem. Najpierw przez pole, potem przez kolejowe tory i w końcu piaszczystą rozjeżdżoną drogą na szczyt długiego lesistego pagórka. Dobre pół godziny, gdy szło się ze szkoły.

– Macie dzisiaj religię? No to się pospieszcie – tak mówiła rusycystka, wprowadzając nas do szatni.

Potem wracała na górę, by opowiadać tym ze starszych klas o Związku Radzieckim, pionierach i psach, które poleciały w kosmos.

Rozwleczony, bezładny pochód czarnych drobnych sylwetek ciągnął przez zieleń dzikiego boiska, o którym  mówiliśmy „ligowe”, bo miało chyba ze sto metrów długości. Zawsze przychodziliśmy zbyt wcześnie, zawsze był czas na walkę. Potem zasiadaliśmy w niewygodnych ławkach zbitych z prostych desek. Wygładzone dotykiem łebki gwoździ lśniły szarym blaskiem. Pokój był duży i mroczny. Pachniało wilgotnym tynkiem. Podłoga skrzypiała. Patrzyliśmy zafascynowani, jak w czterdzieści pięć minut księżowska paczka „płaskich” opróżnia się do połowy. Czarny krucyfiks na ścianie tonął w kłębach szaroniebieskiego dymu. Proboszcz siedział obok swojego stolika z nogą założoną na nogę i uwalniając nas od niezdrowych spekulacji, demonstrował zaprasowane w kant spodnie i czarne skarpetki.

– No to który mi teraz powie, czym jest Pan Bóg? Po co ja się pytam, skoro wiem, że żaden. Pan Bóg, wyobraźcie sobie, baranie głowy, jest jak chleb powszedni. Ale już nie jak kiełbasa, bo bez kiełbasy można się obejść. No chyba, że ktoś jest Malinowskim, czyli w przyszłości bezbożnikiem. Ile ty jesz, chłopaku? Schowaj kanapkę, bo wstanę… – Tę teodyceę pamiętam do dziś.

Mokry tynk, przemysławka, dym. Same ziemskie zapachy, ani śladu kadzidła. Tak samo ziemski był ksiądz. Sprowadzał świętość na ziemię i podejrzewam, że w głębi duszy gardził mistyką tak samo jak scholastyką.

– Człowiek nie pochodzi od żadnej małpy. Wystarczy spojrzeć w lustro albo na Walczakównę.

Ten prosty i zasadniczy racjonalizm pchał go w stronę Starego Testamentu. Gdy mówił o Mojżeszu, o gorejącym krzewie, o ludzie Izraela truchlejącym z trwogi u stóp góry Synaj, wstawał i przechadzał się między ławkami. Zapalonym papierosem kreślił w powietrzu kontury złotego cielca i zarysy murów Jerycha, a Malinowski mógł bezpiecznie pożerać swój salceson. Drewniana podłoga poskrzypywała, stukot podkutych żabkami obcasów był wyraźny i równy. Myślę, że w istocie szedł przez pustynię Sur, pustynię Sin i pustynię Paran, szedł wpatrzony w podobny do kolumny obłok, w ognisty słup, a jego słowa były żarliwe i stanowcze, jakby odczytywał Księgę, a nie jedynie ją streszczał.

– Tak było – kończył z mocą.

Nigdy nie wstawał, gdy wykładał Ewangelię. Jego głos stawał się bezbarwny, prześlizgiwał się po przypowieściach niczym po zdarzeniach z minionego dnia. Przypominało to trochę te płaskie i schematyczne obrazki, które dostawaliśmy do kolorowania w pierwszej klasie: stajenka, gwiazdka, święty Józef z osiołkiem, Maria o twarzy z nieudolnego komiksu. Malowaliśmy to w domu według sprawdzonego szablonu – szaty niebieskie, twarze różowe, osioł szarobury. Ksiądz na następnej lekcji tasował te landszafty bez śladu zainteresowania, każdemu stawiał piątkę i opatrywał niesłychanie fantazyjnym podpisem. Porównywaliśmy potem te arabeski. Zawsze były identyczne.

Prawdopodobnie tęsknił za cudem, za tymi czasami, gdy Bóg schodził na ziemię i pozostawiał wyraźne ślady. Miał pięćdziesiąt lat i był już zmęczony nieustannym dowodzeniem prawd wiary. Gdy przemierzał swoją czterdziestopięciominutową pustynię godziny lekcyjnej, był skończenie samotny, bo nam niepotrzebna była jeszcze jakakolwiek wiara.

Wychodziliśmy za próg, w słońce, jesienny las rozświetlały gorejące czerwono krzewy, korony kasztanowców paliły się żółtym płomieniem, w rękach terkotały nam czarodziejskie karabiny, o ileż cudowniejsze od Mojżeszowej laski. Potem wracaliśmy do domów, w których świętość miała postać choinki, wielkanocnej święconej wody z beczki ustawionej u wrót kościoła albo „Życia Warszawy”, które dwa razy do roku wychodziło w zmienionej, zielonej szacie graficznej. To wszystko było za mało, i on, nasz ksiądz, dobrze o tym wiedział: Małe, podobne do płomienia zapałki ogniki Pięćdziesiątnicy. Czerwona kredka i trochę żółtej. Zbyt mało, by przykuć naszą wyobraźnię na dłużej, niż płonie zapałka.

 

Gdy nasza lekcja była ostatnia, gdy nie czekała już żadna klasa, zabierał sześciu czy siedmiu wybrańców do swojego samochodu i rozwoził do domów. Ciemnoniebieski volkswagen. To było coś. Pakowali się nawet ci, którym kompletnie nie było po drodze. W tamtej epoce żółwiopodobna warszawa była królową dróg i przedmiotem marzeń. Każda przypadkowa przejażdżka stanowiła źródło niekończących się wspomnień i opowieści. A tutaj raptem brązowa miękka tapicerka, chrom na kierownicy i desce rozdzielczej, dwie błyszczące rury wydechowe niczym lufy maszynowych karabinów i ten niezapomniany klang silnika: głęboki, dudniący, na poły mechaniczny, na poły zwierzęcy… Siedzieliśmy w tej krainie cudów na kółkach i wysiłkiem woli usiłowaliśmy powstrzymać upływ czasu i umykanie przestrzeni. Dwóch na przednim fotelu miało dodatkowy przywilej zabawy złotobrązową papierośnicą, z której po naciśnięciu guzika wyskakiwał papieros. Chcieliśmy jechać i jechać, obojętnie gdzie i potem kilometry wracać piechotą. Proboszcz musiał nas wypędzać z auta.

– Nie będę zadzierał z waszymi matkami. Obiad święta rzecz.

Cichnący w oddali odgłos silnika sprawiał, że czułem się opuszczony, porzucony w środku jakiegoś obcego kraju, chociaż dom stał o krok.

Niebieski volkswagen, rydwany faraona, jeden obraz pociągał za sobą drugi, jakby pamięć była prostym mechanizmem i waga, doniosłość, odległość w czasie nie miały dla niej żadnego znaczenia.

Anioł z ognistym mieczem u bram raju. Nasze miecze były lodowate. Zimą walczyliśmy na sople. Zwisały z niskiego okapu. Najwyżsi podsadzali najlżejszych. Kruchy oręż starczał na jedno starcie, potem zmieniał się w lizaka o dziwnym, trochę dymnym smaku.

– Na lekcję, na lekcję, bo wam kuśki poodmarzają.

Dziewczyny stały u wejścia zbite w gromadkę, niepewne, czy któremuś z nas nie strzeli do łba zabawa w śnieżki.

Siedzieliśmy w kurtkach. Ksiądz na sutannę narzucał palto z ciężkiego czarnego sukna. Przeszkadzało mu w gestykulacji. Wydmuchiwał kłęby dymu, my obłoki pary.

 

Gdy widywaliśmy go czasami odprawiającego mszę, byliśmy zdziwieni dostojeństwem jego gestów, byliśmy zdziwieni, że w jego prawej dłoni nie tli się papieros. Tylko głos był ten sam. Doniosły, chrapliwy, zwielokrotniony rezonansem sklepienia. Ale gdy zostawiał ołtarz i wchodził na ambonę, znów był sobą. Gestykulował, pouczał, napominał, rozśmieszał i groził. Wychylał się tak daleko, że przypominał marynarza w bocianim gnieździe. Brakowało tylko tego gestu strzepywania popiołu do ebonitowej popielniczki. Umarł bardzo szybko. Na nikotynę, serce i temperament.

– Piękny miał pogrzeb – mówiła matka. – Cała parafia przyszła. Biskup chyba jakiś był.

 

Ten, który zajął się naszymi duszami później, chodził na piechotę. Niezły kawałek od autobusowego przystanku, zwłaszcza zimą. Ale był młody. Nie miał więcej niż trzydzieści lat. Wysoki, cichy, może skupiony, a może tylko nieśmiały. Przemawiał tonem niektórych księży występujących dzisiaj w radiu albo telewizji. Ta sama bezosobowa łagodność, trochę wystudiowanej słodyczy i nuta wyższości, jaką daje posiadanie wiedzy o rzeczach zakrytych. Przechadzał się między stolikiem a drzwiami bardzo ostrożnie, niemal bezszelestnie, a jedynym gestem, na jaki sobie pozwalał, było uniesienie palca, ni to grożące, ni to podkreślające wagę słów. Może po prostu pokazywał na niebo

Cnota, grzech, występek, czystość. Abstrakty, o których mówił, ledwo muskały nasze ciała i dusze, już dostatecznie wtedy dotknięte desygnatami, dla których nazwania nie potrafiliśmy jeszcze znaleźć słów.

Już nie walczyliśmy. Byliśmy zbyt starzy. Małolaci powtarzali nasze zabawy jak małe automaty. Odchodziliśmy głębiej w zarośla, na piaszczyste polanki albo w ruiny zapomnianej budowli ze śladami niebieskiej farby. Nigdy później grzech nie miał takiego smaku. Byliśmy już na tyle dorośli, by mieć jasną świadomość przekroczenia, a zarazem nasza wyobraźnia miała szlachetną i pierwotną naiwność, która sprawiała, że spodziewaliśmy się natychmiastowej kary: gromu z nieba, uschnięcia ręki albo przynajmniej jakiejś nadprzyrodzonej demaskacji. Papierosy Sport, papierosy Start, wino, przekleństwa i anatomia. Nikomu nic się nie stało. W zdrowiu zasiadaliśmy w ławkach, by przerobić teoretyczny aspekt naszych przedsięwzięć.

Tak. Ani jednego gromu, najmniejszego błysku. Nawet okruch pioruna nie spadł pomiędzy nas. Może tylko niektórzy mają taką szansę. Większość musi wybierać, odważać, za odważnik mając ziarno gorczycy przeciw ciężarowi całego świata. Stary ksiądz to rozumiał. A my, wiedzeni jakimś dziwnym instynktem, gdy jeszcze żył, tłoczyliśmy się przy jego konfesjonale podczas pierwszopiątkowych spowiedzi. Dwa pozostałe pokutne meble nigdy nie miały takiego powodzenia.

 

W czerwcu smołowany dach domu wydzielał przyjemną ostrą woń. Mieszała się z żywicznym aromatem sosen. Kwitnące akacje pachniały słodko i odurzająco. Rozgrzane powietrze nad piaszczystą drogą miało pylisty smak. Młody ksiądz pakował do czarnej teczki książki i notatnik, a my byliśmy już daleko. Mijaliśmy dwa kamienne słupy – pamiątkę po nieistniejącej bramie – i wychodziliśmy na otwartą, zalaną słońcem przestrzeń. Nasze cienie były krótkie. Biegły u stóp jak psy. Pod koszulami ściekał pot, esencja cielesności, i żadne słowo ani napomnienie nie potrafiły go zetrzeć.

 

 

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.