Andrzej Stasiuk

Przewóz

fragment

Poczuł, że traci grunt. Pochylił się niżej, ale wiosło ledwo dotknęło dna i nurt wykręcił mu je w dłoni. Wyprostował się i pozwolił, by prąd poniósł go w dół rzeki, aż do chwili, gdy łódź zaczęła się obracać wciągnięta wirem. Wtedy zanurzył pióro, wsparł rękojeść o burtę i wrócił w gładki nurt. Było ciemno i cicho. Czasami plusnęła ryba i wyobrażał sobie, że widzi jej srebrzysty błysk. A może naprawdę widział, bo mimo ciemności jego pamięć przechowywała dokładny obraz okolicy. Mógł policzyć wysokie topole na lewym brzegu. Mógł wymienić nazwiska gospodarzy. Wiedział, gdzie zwarta zabudowa się kończy i zostają tylko trzy samotne domy oddalone od siebie prawie o kilometr. Wiedział, gdzie rzeka, głęboka na kilka metrów pod wysokim brzegiem, raptem płycieje i wchodzi w ląd porośniętymi trzciną zatoczkami. Rozpoznawał zapachy lewego i prawego brzegu. Lewy pachniał mułem i wikliną. Prawy był płaski, piaszczysty i bezdrzewny. Tam były pastwiska i ciągnęło od niego bydlęcą wonią, wyschniętym nawozem i piołunem. Latem w najciemniejszą noc wąchał powietrze i trzymał się środka rzeki. Tak jak teraz.

Ostrożnie przeniósł wiosło z jednej burty na drugą. Dźwięk namokłego drewna był głuchy i miękki. Usłyszał w oddali suchy trzask i niebo rozświetliło się zielonkawym blaskiem. Na dnie łodzi poruszył się ciemny kształt.

– Leż – powiedział cicho.

Rakieta stała na czarnym niebie prawie bez ruchu i przypominała ponurą gwiazdę. Odruchowo naparł mocniej na wiosło, chociaż wiedział, że wystrzelili ją kilka kilometrów w górę biegu, a on sam wciąż płynie w całkowitej ciemności. Kształt znów się poruszył i łodzią lekko zakołysało.

– Strzelają.

– Leż. Świecą tylko.

– Zobaczą.

– Nie. Za daleko. Leż.

Człowiek na dnie łodzi podniósł się na czworaki. Przewoźnik wyjął wiosło z wody i pchnął go okutym końcem. Tamten zajęczał i rozpłaszczył się między burtami.

– Mówiłem.

Rakieta wypaliła się i zgasła.

W końcu łódź zaszorowała dnem o piach. Wepchnął ją głębiej na mieliznę. Brzeg był niewysoki, ale urwisty.

– Wyłaź – powiedział.

Tamten niezgrabnie wydostał się z łodzi. Śmierdział brudem i głodem. Potknął się i z trudem wstał, wlekąc za sobą przemokniętą kapotę.

– Wyleziesz na brzeg i pójdziesz w dół rzeki. Za jakiś czas dojdziesz do krzaków. Idź wzdłuż, byle dalej od wody. Nie wchodź w zarośla, tam bagna.

– Ktoś miał czekać.

– Miał, ale nie przyszedł.

Zepchnął delikatnie łódź z płycizny. Poruszył wiosłem parę razy, by woda zmyła ślad na piasku. Puścił się znów z prądem, ale teraz wiosłował z całej siły, by jak najprędzej przeciąć nurt i znaleźć się przy drugim brzegu. Tam było płytko. Poczuł grunt pod wiosłem, zapach mułu i krowiego nawozu. Tutaj wieś spędzała bydło z łąk do wodopoju. Po chwili usłyszał, jak dziób łodzi ociera się o trzciny. Sunął wzdłuż nich w górę biegu. Pióro zagłębiało się w bagienne dno. W końcu dotarł do wąskiej odnogi i skierował w nią łódź. Biegła równolegle do koryta oddzielona pasem stałego lądu porośniętego wierzbami. Miała szerokość dwóch łodzi, nie więcej, i kończyła się ślepo w trzcinach i wiklinie. Odkrył ją zeszłego roku, gdy z kłonią brodził wzdłuż brzegu. Teraz dobił do końca odnogi i ostrożnie wysiadł na wąski skrawek ziemi wolnej od zarośli. Przywiązał łódkę łańcuchem i wszedł do wody. Sięgała mu poniżej pasa. Odczepił zawinięty wokół wikliny sznurek i wydobył spod wody siatkę z rybami. Poruszały się niemrawo. Któraś błysnęła srebrnym brzuchem. Zaczynało świtać. Spomiędzy zarośli wyciągnął wiklinową wędkę. Brodząc z wysiłkiem, wrócił w nurt rzeki, a potem, ciągle wodą, doszedł do miejsca, gdzie schodziło bydło, i dopiero tam wyszedł na suchy brzeg.

Wieś jeszcze spała. Jeszcze nie rozpalili w piecach. Psy też spały. Szedł pod górę piaszczystą drogą. Mokre ubranie przywarło do ciała i było mu zimno. Trochę przyspieszył. Minął obojętnie kapliczkę na skrzyżowaniu dróg. W lewo było do kościoła. Poszedł prosto. Chaty stały ciasno, jedna przy drugiej. Pomyślał, że jest cicho jak w niedzielę, ale była dopiero sobota. Usłyszał, jak gdzieś łańcuch zadzwonił o żłób. Piach oblepił mu buty. Zdjął je, związał i przewiesił przez ramię. Pod spodem piach był ciepły. Za ostatnimi domami skręcił w prawo i minął wiatrak. Patrzył na piaszczysty gościniec, który opadał lekko wśród pól, potem nieco się wznosił, by zniknąć za odległym wzniesieniem. W kępach wysokich topól kryły się trzy gospodarstwa. Rozrzucone, oddalone od siebie o kilometr, o kilkaset metrów, były niemal niewidoczne w porannym półmroku. Drewniane, kryte strzechą zabudowania. „Jakby nikogo nie było” – pomyślał. W obniżeniu, gdzie opadał gościniec, ciągnął się pas podmokłych łąk. Teraz wydawały się prawie czarne. Uszedł kilkaset kroków i skręcił w boczną drogę. Była błotnista i rozjeżdżona. Zboże po obu stronach leżało wygniecione i zmieszane z czarną ziemią. Wszedł w cień wysokich topól.

Usłyszał „Halt!” i zatrzymał się po paru krokach. Żołnierz stał pod rozłożystą jabłonią z empi przewieszonym przez ramię, lufą do przodu, ale nawet nie dotykał spustu. Skinął lekko głową i cofnął się o krok, by z powrotem oprzeć się o drzewo. Ruszył wzdłuż płotu i doszedł do bramy, gdzie stał drugi wartownik.

– Gut Morgen – mruknął i pchnął furtkę.

– Morgen – odpowiedział żołnierz. – Czo było?

– Fisze. – Uniósł siatkę z rybami.

Żołnierz podszedł i przyjrzał się rybom. Z głębi podwórza nadszedł inny, a potem jeszcze jeden. Rozmawiali ożywieni, ale nic nie rozumiał. Słyszał powtarzające się „Hecht” i „Barsch”, więc pomyślał, że spierają się o gatunek. Obracali siatkę z czterema rybami. Macali przez oczka, nie zważając na zimny śluz.

– Okoń i płoć – powiedział. – Dam dwie największe za dwie paczki cigareten. Cwaj za cwaj.

Znów zaczęli rozmawiać. Ten pierwszy, z karabinem, coś im tłumaczył.

– Dobsze – powiedział w końcu.

Siedział oparty plecami o drzwi stodoły i grzał się w słońcu. Patrzył na żołnierzy. Snuli się w porozpinanych mundurach. Przysiadali z menażkami przy drewnianym stole. Obok studni dymiła kuchnia polowa. Czuć było zapach rozgrzanego tłuszczu, cebuli i tytoniu. Po przeciwnej stronie podwórza rozsiadł się drewniany dom na podmurówce kryty strzechą. Do wejścia wiodły trzy kamienne schodki. W ich stronę szedł kucharz w białym kitlu i niósł tacę, a na niej dzbanek, przykryty garnek i talerze. Ściana stodoły była ciepła. Palił papierosa i patrzył na to wszystko. Na biały kitel, na wyszorowane kotły przy studni, na spokojną senność obozowiska. W sadzie za domem stały działa z długimi opuszczonymi lufami. Pomiędzy drzewami rozpięli siatki maskujące. Niektóre drzewa miały odartą korę. Tak samo zamaskowali ciągniki. Wlekli to setki albo tysiące kilometrów, żeby ustawić wśród jeszcze niedawno kwitnących jabłoni, i teraz spokojnie odpoczywali. Mieli tyle siły, a teraz będą smażyć jego ryby kupione za bardzo porządną cenę. Mieli papierosy i beczki z benzyną i co jakiś czas kazali dziewuchom ze wsi prać im gacie i podkoszulki. Od wiosny mieszkał w stodole i patrzył, jak każdego ranka kucharz w białym kitlu niesie do jego domu dzbanek z kawą. Pod starą gruszą zbudował palenisko z cegieł. Blaszaną rurę wypuścił przez koronę drzewa. Pomiędzy gałęziami rozpostarł płachtę. Zupełnie jak tamci siatki nad swoimi działami. Można było gotować nawet w deszcz. Teraz nad blachą krzątała się kobieta. Boso, w fartuchu, z ciemnymi włosami wymykającymi się spod czerwonej przybrudzonej chustki. Czuł zapach smażonej ryby. Podniósł się i poszedł w stronę obory. Wrota były otwarte, przegrodzone drągiem. Wszedł w ciemne, gorące powietrze. Krowa wolno wstała na jego widok. Odpiął luźny uwiąz i ruszyła do wyjścia. Bez poganiania poszła ścieżką skrajem sadu, w stronę ciemnego pasa łąk. Poszedł za nią. Trawa była mokra i zimna. Podwinął nogawki spodni. Krowa opuściła łeb i zaczęła się paść. Rudy grzbiet w słońcu lśnił jak rozgrzane żelazo. W trawie srebrzył się porzucony łańcuch. Od kiedy stało wojsko, przestał obawiać się złodziei i nie zabierał go na noc. Zapiął go wokół rogów. Poczuł ciepło krowiego karku i bezwiednie przesunął po nim dłonią. Wyciągnął stalowy pal i wbił kawałek dalej za pomocą kamienia. Na samym dnie trawiastego zapadliska tkwiła drewniana cembrowina nad płytką studnią z mulistą wodą. Był pewien, że kobieta napoiła krowę o świcie, ale sprawdził, czy pogięte wiadro jest na swoim miejscu. Było. Tak jak łańcuch.

Poszedł w górę zapadliska. Stanął na grzbiecie łagodnego wzniesienia, którym biegła graniczna miedza. Na wydeptanej ścieżce mógł osuszyć przemarznięte stopy. Widział teraz zagrodę na przeciwległym wzniesieniu, topole, sad, ale artyleria i ciągniki pozostały niewidoczne. W oddali smużył się drugi brzeg. Niski, szarozielony, płaski jak step ciągnął się po horyzont. Tu i tam, bliżej rzeki, porastała go wierzbina. Znał te wszystkie bagienne zastoiska, które wiosną rozlewały się tak, że rzeka wydawała się dwa razy szersza. Teraz stała tam zbutwiała zielonkawa woda. Była tak gęsta i nieruchoma, że nie odbijała słońca. Nagórna w dole biegu wyglądała jak kilka szarych poziomych kresek. Nie mieli tam nawet kościoła. Nie chciało im się chodzić siedem kilometrów dalej, więc w niedzielne poranki stawali na brzegu i pokrzykiwali. Woda niosła głosy. Schodził ze skarpy, odwiązywał łódź i płynął po nich. Gdy woda była wysoka, mógł dotrzeć niemal do pierwszych zabudowań. Nie mieli kościoła, nie mieli prawie nic prócz parunastu chałup, podmokłych pastwisk i piaszczystego wzgórka za wsią, gdzie sadzili kartofle i siali owies, by potem wypatrywać gradu, deszczu albo suszy. Gramolili się do łodzi z butami w rękach. Kobiety podkasywały spódnice. W chustkach, w kapotach przesiąkniętych wonią naftaliny. Ogoleni, obmyci, dawali mu po parę groszy, po papierku, po jajku. Jajka odkładał do koszyka wymoszczonego sianem.

– Byście się złożyli i sobie wybudowali – powiedział kiedyś.

– Chuja tam – odpowiedział któryś. – Nie ma z czego i dla kogo.

Rzeczywiście nie było. Na pięć razy przewiózłby całą wieś, pomyślał wtedy.

– Dobrze ci gadać, jak wam cerkiew została – powiedziała któraś baba.

Ale teraz mógł tylko patrzeć na oddalony o dwa kilometry brzeg. Przyszło mu do głowy, że powinien mieć lornetkę. Na drodze biegnącej tuż poniżej horyzontu czasem podnosiły się obłoki kurzu. Nie zbliżając się do rzeki, mógłby wypatrzyć pojedynczych żołnierzy. Chodzili wzdłuż brzegu i szukali śladów na piaszczystych łachach albo w błocie. Pomyślał, że złowi kiedyś metrowego suma, zamieni go na lornetkę, i zaczął się cicho śmiać.

Kiedy skończył jeść, kobieta wzięła od niego talerz i zaniosła do blaszanej balii stojącej obok paleniska. Popatrzył w ślad za nią. Nalała ciepłej wody z kotła, przykucnęła i zaczęła zmywać naczynia. Wylała brudną i nalała jeszcze raz, żeby wypłukać. Robiła to szybko, od niechcenia, bez ociężałości wiejskich kobiet, które już w młodości odczuwają wiekuiste zmęczenie. Mieli tylko dwa fajansowe talerze z niebieską obwódką. Reszta, miski, dzbanek, kubki, była blaszana. Rozłożyła je na trawie, żeby obeschły. Wróciła i usiadła obok niego. Zapalił papierosa, zaciągnął się kilka razy i jej podał. Wzięła, potrzymała chwilę między kciukiem a wskazującym i też się zaciągnęła, trochę niewprawnie odwracając grzbiet dłoni na zewnątrz. Posmakowała dymu, jakby to było coś do jedzenia albo picia.

– Dobry – powiedziała.

Pociągnęła jeszcze raz i chciała mu go oddać, ale pokręcił głową.

– Pal – powiedział.

Kilka kur kąpało się w piasku. Kurz złocił się w słońcu. Przesiany przez listowie blask cętkował obejście. Czarny kot leżał rozciągnięty w słonecznej plamie. Czerwony kogut przechadzał się wokół swojego stada. Pod dom zajechał blaszany samochód bez dachu. Kierowca zasalutował oficerowi stojącemu na schodkach. Odjechali z niskim dudnieniem silnika, a zapach benzynowych spalin dotarł do ich nozdrzy.

– Jak poszło? – zapytała.

– Normalnie – odpowiedział. – Strzelili parę rakiet od Dorohuczy, ale tylko na postrach. Co godzinę mniej więcej strzelają.

– Zapłacili?

– Jednego wiozłem. Zapłacił. Zawsze biorę z góry. Bał się.

– Też bym się bała.

– Miał tylko siedzieć cicho. Nigdy mnie nie złapali.

– Jakby cię złapali, to już byś nie żył.

Siedzieli na niskiej ławeczce pod krzakiem bzu, niemal się dotykając. On pochylony, z łokciami na kolanach, ona wyprostowana, z dłońmi na podołku. Oboje boso, ze stopami zanurzonymi w ciepłym piasku. Trudno było zgadnąć, czy przypominają małżeństwo, czy siostrę i brata.

– Nie złapią – powiedział obojętnie. – Z tej strony w nocy prawie nie chodzą, a z tamtej chyba też nie bardzo. Może tylko strzelają na postrach. Zawsze od Dorohuczy albo od Nurzca. Nigdy w środku.

– Że się Niemiec boi, to wiadomo, ale żeby Rusek?

– Ruskowi się nie chce – powiedział.

W oddali usłyszeli warkot silnika. Na drodze koło wiatraka podniósł się tuman kurzu. Po paru minutach na podwórze zajechał motocykl z koszem. Kierowca miał gogle i brązowo-zieloną panterkę. Zeskoczył z siodełka i wbiegł po schodkach do chaty. Nie wyłączył nawet silnika. Po chwili był już z powrotem. Wsiadł, włączył bieg, zawrócił prawie w miejscu i zniknął w chmurze pyłu. Kury poderwały się ze swych dołków i pobiegły w stronę obory.

– Zündapp – powiedział ni to do niej, ni do siebie.

– Ruch dzisiaj – odpowiedziała.

– Zündapp – powtórzył.

– Co?

– Motor tak się nazywa – powiedział cicho.

– No i co? – zapytała bez zainteresowania.

– Nic. Tak mówię.

Sięgnął do kieszeni spodni i wyjął papierosy. Podszedł do paleniska, wygrzebał czarny węgielek, rozdmuchał go, przypalił i usiadł obok niej. Zaciągnął się, wypuścił dym i spróbował jeszcze wciągnąć nozdrzami rzednący obłoczek.

– Powinienem mieć lornetkę – powiedział po chwili.

– Motor, lornetka i co jeszcze? – mruknęła.

– Przydałaby się. Wiedziałbym, jak Ruscy za dnia chodzą. Czy dalej od brzegu, czy bliżej. Jak bagna omijają. Bo tam się nie da cały czas nad wodą. Nawet jak sucho, to nie przejdzie. Po pas jest i wciąga. Może jakieś kładki porobili, ale nie myślę. Tak czy siak, lornetka by się przydała – zakończył.

– To kup od nich – powiedziała, spoglądając w głąb podwórka.

Powędrował za jej wzrokiem. Kury wróciły na swoje miejsca. W sadzie pod siatkami maskującymi krzątali się żołnierze. Zdjęli kurtki, koszule i w samych podkoszulkach doglądali dział. Kręcili, przesuwali, przestawiali dźwignie, smarowali mechanizmy. Czasem docierały stamtąd strzępki ich rozmów. Poruszali się wolno, niemal leniwie, lecz nie przerywali zajęć nawet na chwilę. Podoficer w mundurze przyglądał się ich pracy, przechadzając się od jednego stanowiska do drugiego. Powiedział coś do jednego z żołnierzy i kilku się zaśmiało. Właściwie nie było w tym obrazie nic groźnego. Pachniało gotowanymi ziemniakami, smażoną cebulą i dymem z papierosów. Na skraju sadu stało kilka szarozielonych namiotów zamaskowanych tak samo jak działa.

– To nie żandarmeria. To porządne wojsko – powiedział cicho. Wstał powoli. – Pójdę spać.

– Idź – powiedziała. – Zostaw mi jednego.

Wydobył papierosa z paczki, podał jej i poszedł w stronę stodoły. Wewnątrz było chłodno. Przez szpary wpadały ukośne promienie światła. Unosiły się w nich drobinki pyłu. Zaczekał, aż wzrok przyzwyczai się do półmroku. Po lewej w głębi stała drewniana wialnia. Pokrywał ją suchy kurz. Kurzem, zwietrzałym sianem i słomą pachniało w całej stodole. Podszedł do słupa, na którym wisiało stare podchomącie. Było podarte i wychodziło z niego włosie. Zbliżył twarz i powąchał. Koński zapach był ledwo wyczuwalny.

Po prawej od drzwi wyrżniętych we wrotach urządzili sobie dom: szafa z desek, pomalowana na zielono skrzynia, stół, dwa taborety i jej posłanie ustawione na czterech pieńkach. Resztę trzymali na dworze. Minął obojętnie sprzęty, przysiadł na belce sąsieka i przerzucił nogi. Na resztkach zeszłorocznego siana leżała derka, a na niej barłóg z burych koców i poduszka. Rozebrał się i wyciągnął na wznak. W górze, pod słomianą strzechą, ciemność była niemal zupełna. Wpatrywał się w nią i próbował zasnąć. Ale wciąż zjawiał mu się obraz: kobieta idzie w stronę paleniska, kuca, a spódnica opina ciasno jej uda i pośladki. „Jak Cyganka – pomyślał. – Jak Cyganka. Jakby całe życie w kucki”.

 

 

 

 

 

 

 

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.