Ojciec

I

Umarł mi ojciec.
W czwartek zadzwonił telefon, odezwała się kobieta,
którą poznałem dawno temu na wieczorze literackim
w Dubrowniku; powiedziała, że rano zabrali go do szpitala.
To siostra żony ojca, której nigdy nie spotkałem.
Pytam, co mu jest. Mówi: cukrzyca, i dodaje, że skórę
ma pokrytą brązowymi plamami, ale tego nie zdiagnozowano.
Poza tym ma odleżyny.
Mówi: po południu idę go odwiedzić, mniej więcej
o drugiej, zadzwonię do pana, żeby pan z nim porozmawiał.
Bardzo jest ostatnio niespokojny.
Telefon odzywa się trochę po drugiej, jestem w samochodzie,
na szosie do Velikiej Goricy. Skręcam na stację
benzynową Tifona, staję przy stanowisku do sprawdzania
poziomu oleju i pompowania kół i odbieram.
Mówi: daję ci tatę. Dziwnie się czuję, słysząc to słowo,
nie kojarzę go z sobą, nie wypowiedziałem go przynajmniej
od trzydziestu lat, odkąd wkroczyłem w wiek
dojrzewania.
Ledwie poznaję jego głos. Jakby ojciec zamienił się
w balon i jakby
ktoś mocno nadepnął na ten balon, ugniatał
go i usiłował przebić.
Wydało mi się, że mówi od rzeczy: Teraz zrozumiałem,
co znaczą hitlerowskie obozy koncentracyjne, powiada,
to jest jeden z nich.
Jak się miewasz? pytam, jakby wszystko było normalnie.
Jestem winien, mówi, bo nigdy nie mogłem ci okazać
całej wdzięczności.
Za co?
Za to, co piszesz. Za etykę.
A ty się trzymaj, musisz wyzdrowieć, mówię i czuję
się nieswojo.
Potem milczymy, między nami bzyczy telekomunikacyjny
wszechświat, drut telegraficzny dzwoni, król Petar
przemawia po nim, myślę, i mówię: dobrze, no to cześć,
trzymaj się, musisz wyzdrowieć.
Potem słuchawkę przejmuje ona, mówi: o, słyszał pan,
z panem był spokojniejszy – jakby nie było go w tamtym
pokoju albo jakby już odszedł tam, dokąd odchodzą, kiedy
się solidnie wymęczą, starzy ludzie, o których się mówi,
że zamiast ziemskich wyroków mają odleżyny.
W niedzielę rano przywitał mnie sms: Dobroslav
w nocy umarł. Przyjmij wyrazy współczucia.

II

Nie byliśmy sobie bliscy, choć od zawsze mówili mi, że
jestem kropka w kropkę jak on. Urodziłem mu się, kiedy
miał trzydzieści osiem lat, był znanym sarajewskim
lekarzem, jego sława i pozycja sprawiły, że wcześnie się
postarzał, ale już po jakichś dwunastu miesiącach, gdy
zacząłem chodzić, mówiono, że wyglądam zupełnie jak
on: głowa, czoło, oczy, wyraz twarzy… Mały chłopczyk,
i już taki podobny do mężczyzny w średnim wieku, tak
jest chyba tylko u nas, na Zachodzie nie znają tego kultu
podobieństwa albo czegoś w rodzaju lubieżnego zdziwienia,
że dziecko jest podobne do rodziców, lub przynajmniej
do jednego z nich.
Byłem kropka w kropkę jak ojciec.
Na szczęście, bo gdybym był jak matka, można by się
zastanawiać, kto jest moim ojcem.
Od tego pytania zaczyna się nasze trwające całe życie
poszukiwanie różnych tożsamości, historia rodzinna
i społeczna, kilka wspólnych i osobnych opowieści
posiekanych wojnami, jak jego starcze ciało przerzutami;
kto jest ojcem dziecka? od tego pytania, które nigdy
nie jest retoryczne i które zadaje się nawet wtedy, kiedy
8
odpowiedź powinna być absolutnie pewna, zaczynają
się wojna narodowowyzwoleńcza razem z pięcioma
wiekami tureckiej niewoli, kilkoma serbskimi powstaniami
i chorwackim buntem chłopskim; gdyby nie ono,
to elementarne nasze pytanie, które zazwyczaj pierwsza
zadaje teściowa – a więc matka problematycznego
ojca, wątpliwego pod względem historycznym i biologicznym
– i które potem niby dżuma płucna przenosi się
od westchnienia do westchnienia tak długo, aż w końcu
doprowadza do przelewu krwi, większego lub mniejszego,
rodzinnego lub narodowego, co zawsze i od wieków
zaczynało się u nas jako najbardziej prymitywna forma
kryzysu tożsamości; gdyby nie to pytanie, nie wiedzielibyśmy
nawet, kim jesteśmy, nie wiedzielibyśmy, że w tym
naszym bałkańskim i środkowoeuropejskim świecie, na
tym smętnym katolickim zadupiu, na dzikim prawosławnym
i islamskim Zachodzie ludzi dzieli się na podobnych
do matek i podobnych do ojców.
Z tym że do ojca zawsze jest się podobnym za mało.
To podobieństwo trzeba udowadniać przez całe życie.
Grupa krwi A występuje częściej niż grupa 0. Jest więc
bardziej prawdopodobne, że dziecko odziedziczy po jednym
z rodziców A, jeśli drugie ma 0. To najstarszy i najprymitywniejszy
medyczny sposób ustalania ojcostwa.
Nie daj Boże, by dziecko urodziło się z grupą B, bo to
znaczy, że jego ojciec nie jest ojcem rodzonym.
Chociaż moja matka miała A, a ojciec 0, ja odziedziczyłem
jego 0.
Odziedziczyłem wszystkie jego niezdrowe skłonności,
wady i słabości charakteru, pewne zdolności towarzyskie,
jedynym, czego mi zabrakło, a co on miał w obfitości, był
talent do matematyki. Gdyby przeznaczył go dla mnie
i przekazał mi w genach, nie pisałbym tego i nie zajmował
się swymi tożsamościami.
Wtedy moja tożsamość wynikałaby z matematyki, tak
jak wynikały z niej niektóre jego tożsamości. Był internistą,
hematoonkologiem, zajmował się białaczką, rysował
mi, małemu chłopcu, schematy i wyjaśniał w ten sposób
rodzaje i naturę białaczki, a te schematy, wydawało
mi się, były czystą matematyką. Grypę leczy się witaminą
C, zapalenie gardła antybiotykami, a białaczkę, najstraszniejszą
ze wszystkich chorób, leczy się matematyką,
co w pewnym stopniu brzmiało dla mnie pocieszająco.
Specjalizował się dawno temu w Warszawie w mikrobiologii
i chociaż wiedział o moich dwójach z matematyki
i fizyki, o daremnych korepetycjach u różnych nauczycieli,
radził mi, kiedy kończyłem szkołę średnią, żebym studiował
mikrobiologię, bo do niej należy przyszłość. We
wszystkim innym byłem kropka w kropkę jak on, ale tego,
co by mnie zmieniło i z czym, przypuszczam, żyłbym
dzisiaj spokojnie i anonimowo w jakimś Bostonie, Chicago
albo Toronto, nie obchodziliby mnie ani Serbowie,
ani Chorwaci, śniłbym po angielsku albo po francusku,
a nie w tym kalekim języku, który także ma problemy
z tożsamością, tego mi mój ojciec poskąpił. Bez własnej
winy oczywiście.
Tylko w tej sprawie nie ma jego winy. We wszystkim
innym był wobec mnie winny. A ponieważ jestem kropka
w kropkę jak on, obwiniając jego, obwiniam siebie.
(...)