Gęsi odpoczywają na Gotlandii

Wzrok jest pochopny. By wykonać swoje zadanie, oko nieustannie skupia się na czymś innym, na niczym tak naprawdę nie zatrzymuje się na dłuższą chwilę. Od obrazu można uciec, odwrócić od niego głowę; można coś oglądać beznamiętnie, można udawać, że coś jest niewidzialne. Z zapachem jest inaczej – najczęściej napada na nas znienacka, otacza nas i osacza. Zapach to coś znacznie silniejszego niż bodźce karmiące nasze oczy czy uszy. Najgorsze i najlepsze w naszym życiu wiąże się z zapachem – to on czasami krzyczy, by uciekać, ale też to on potrafi nas przyciągnąć, uwodzić obietnicami, czarować.

Kiedy sięgam pamięcią do wszystkich odwiedzonych przeze mnie wysp, zawsze najpierw ze wspomnień unosi się zapach. Indonezyjska Gili Trawangan – cacko, miniaturka usypana z piasku i pokruszonych koralowców – to dla mnie zapach mokrej rafy. Wapienny, duszny od wilgoci, którą przesycone jest powietrze. Zapach śmierci – jeśli unosi się w powietrzu, oznacza umieranie rafy koralowej, tylko wtedy jej śnieżnobiałe odłamki walają się po rozgrzanej plaży, gdzie nieustannie oblewa je ocean i mozolnie szlifuje niesiony wiatrem piasek. Norweskie Lofoty: zapach lodowatego słonego wiatru i schnącego na kostropatych rusztowaniach dorsza. Podczas kilkumiesięcznej nocy taki zapach czasami wręcz przydusza. Islandia: powinna się kojarzyć z krajobrazem o gigantyzmie na miarę trolli, wciąż ponoć żyjących na bezdrożach wyspy. Dla mnie Islandia to jednak niemalże wyłącznie zapach wulkanicznej ziemi, ostry i żelazisty, i spowijających wiele tamtejszych dolin siarkowych wyziewów, kwaśnych i pikantnych.

Kody zapachowe, krótkie metryczki, które podświadomie przypisuję miejscom, stają się ich podstawowymi cechami, szczególnie wtedy, gdy oko nie może nasycić się niczym szczególnym. Jak na północy Norwegii, gdzie ciemność polarnej nocy Lofotów to nieokreślone kształty i zmiękczone kontury; tylko zapach buduje tam przestrzeń, wypełnia ją treścią.

Kiedy przyjeżdża się na Gotlandię w kwietniu, jest w zasadzie podobnie. Nie istnieje wprawdzie taka pora roku, ale ja nazywam ten czas na Wyspie „pozimiem”. Nie jest to przedwiośnie – brakuje mu pośpiechu, z jakim zima ucieka, a wiosna wypełnia każdy skrawek tającej ziemi i każdy wystawiony na ciepło słońca fragment krajobrazu. Na Gotlandii przez przeszło miesiąc po zniknięciu ostatnich czap śniegu nie dzieje się w zasadzie nic. Bezruch. Ogołocone z liści drzewa nie stawiają żadnego oporu wiatrowi, który wciąż przegania po pustych polach i miedzach znajomy zapach zimy. Rozświetlane z rzadka jaskrawym, nisko zawieszonym słońcem lasy jako pierwsze podejmują wysiłek obudzenia się ze snu. Niektóre ptaki – te pozostające na Wyspie na zimę – ostrożnie eksplorują ten znany/nieznany teren. Sygnalizują swoje zamiary śpiewem. Sprawdzają: czy wszystkie konary są tam, gdzie zostawiły je jesienią? Czy pstrokata układanka zagajników, kośnych łąk, leśnych zakamarków – teraz jednolicie szara i nieruchoma – w jakikolwiek sposób się zmieniła? Kiedy słońce znika i przychodzi zimna mgła, szarość kostnieje, bezruch z powrotem opanowuje gotlandzki świat. Po Wyspie poruszać się wtedy można głównie za pomocą zapachów, do których dopiero z czasem dołączają dźwięki, kolory i smaki. To proste zmysłowe bodźce pomagają się zorientować w pozbawionej wyraźnych granic i kontrastów rzeczywistości.

Sprawy nie ułatwia odcięcie od zewnętrznego życia. Może to brzmi dziwnie – w końcu nie jesteśmy na końcu świata, od kontynentalnej Europy dzieli nas raptem paręset kilometrów. A jednak z chwilą zejścia na gotlandzki ląd człowiek podświadomie wyzbywa się zewnętrznej presji, szybko synchronizuje z przewidywalnym rytmem Wyspy. Ów izolowany bezczas zauważył już Karol Linneusz w czasie swojej letniej wyprawy w połowie XVIII wieku:

Głębokie milczenie (rozumiane jako brak rozchodzących się dookoła wieści) naznacza tutejsze wiejskie okolice. Gazety docierają tu rzadko, a poza dwoma sędziami i jednym kapitanem na Gotlandii nie szło znaleźć jakichkolwiek oficjeli, wyłączając oczywiście mieszkańców Visby. Szlachta nie miała tu żadnych ziem czy posiadłości, a lokalni farmerzy z wdzięcznością służyli tylko „pasterzom swoich dusz” (to jest duchownym), pomagając im w uprawie ziemi, oraniu pól, nawożeniu, koszeniu, w zbiorach i podczas porządkowania gospodarstw, w transporcie i ciesielce, i w szeregu podobnych zadań.

Każdy, bez wyjątku, po przybyciu na Gotlandię nieuchronnie ulega rodzajowi amnezji. Traci rachubę, zapomina nazwy dni tygodnia. Jedynymi stałymi punktami są wtedy początek i koniec pobytu na Wyspie. Wszystko, co pomiędzy, gubi mierzące czas jednostki – i mam wrażenie, że jest to również permanentny stan umysłu wyspiarzy. Kiedy pierwszy raz znalazłem się na Gotlandii, trudno było mi uwierzyć, jak bardzo różne od moich są priorytety i przyzwyczajenia jej mieszkańców. Był 2007 rok i duża część Wyspy nie miała nawet sensownego połączenia internetowego. Szczęśliwcy korzystali z kapryśnych połączeń telefonicznych, dających szczątkowy dostęp do sieci. Jeśli nie miało się przywileju mieszkania w domu wyposażonym w modem, pozostawały lokalna biblioteka oraz sekretne miejsca znane tylko nielicznym, gdzie czyjaś niezabezpieczona hasłem sieć bezprzewodowa stawała się oknem na świat. Rzecz nie do pomyślenia dzisiaj, gdy Wyspę przecina z północy na południe szrama pozostała po rewolucji, jaką było przekopanie w 2016 roku Gotlandii pod długi sieciowy kabel. Nawet jednak dzisiaj, choć już na dobre „podłączona”, Gotlandia jest anomalią, miejscem, gdzie rzeczy niezmiennie dzieją się w swoim tempie.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: jakub.nowacki@czarne.com.pl