Srda śpiewa o zmierzchu w Zielone Świątki

LAZAR

Leży Srda Kapurova na zimnej zielonej płycie, naga i szara,
z głową odrzuconą w tył, jakby była młodą damą na dalmatyńskiej
plaży i chciała opalić szyję albo jakby patrzyła za
siebie, żeby zobaczyć, jak wygląda świat widziany na odwrót.
Piersi Srdy, dwie chłopięce brodawki, trochę nieregularne
i zezowate, jej ręce, królewsko smukłe, o długich palcach,
bezczynnie położone wzdłuż boków i bioder, jej nogi, długie
jak u modelki, zgrabne i pełne nogi słowiańskich westalek
z pomników Meštrovicia – wszystko w Srdzie jest utoczone
tak doskonale, tak dokładnie, jakby nie była zwykłą kobietą
albo dziewczyną, dziewczynką właściwie, bo chociaż jest
tak piękna i pociągająca, że nic, tylko ją przytulić i nigdy już
nie puszczać, coś w jej ciele mówi, że ma dopiero trzynaście,
może czternaście, najwyżej piętnaście lat. A nie wiadomo,
co to takiego, ta niewiedza niepokoi Lazara Hranilovicia,
więc długo już usiłuje zobaczyć w Srdzie Kapurovej jakąś
inną, na pewno starszą i bardziej dotykaną kobietę, może
swoją rówieśnicę, żeby ją teraz objąć i porządnie się wypłakać
na jej piersi. Nazbierało mu się i chciałby się wypłakać, jak
każdy, komu się tak nazbiera. Za nic nie robiłby dramatu ze
swojej sytuacji.

I kiedy tak na nią patrzy, kiedy jego palce tańczą wokół jej
ciała, a wskazujący zbliża się do jej łona, trójkąta ledwie zarośniętego
kilkoma cienkimi włoskami, bo reszta jakby z czasem
odpadła, Lazar boi się, że ktoś mógłby nadejść. Ten strach
jest oczywiście nieuzasadniony, dochodzi trzecia po północy,
ogromne metalowe drzwi, ciężkie jak do schronu przeciwatomowego,
zamknięte są na klucz i zasuwę i nikt oprócz niego
nie może ich otworzyć. Ale Lazar i tak się boi tego, co robi,
kiedy okrąża Srdę, zbliża się do jej piersi, pochyla nad nimi
tak nisko, aż mu się zdaje, że na nie upadnie, więc nagle prostuje
się, przesuwa niżej, obłapia ją całą, taką czystą i piękną,
a potem zmęczony siada na krześle, które przyniósł z portierni,
zapala papierosa i wzdycha głęboko, jak każdy zmęczony
i grzeszny człowiek.
Wyciąga do niej ręce, palcami bada powietrze dokoła ciała
Srdy, ale jej nie dotyka. Dla Lazara ważne jest, aby to wiedziano.
Teraz siedzi, błądzi spojrzeniem po jej szarej kamiennej
skórze, widzi brodę zwróconą ku sufitowi, drobną i figlarną,
która rusza się w mrugającym świetle neonowej żarówki, wydaje
mu się więc, że Srda mogłaby coś powiedzieć.
Nieładnie, Lazarze, masz dziecko, masz córkę, czy nie wstyd
ci przed nią? – mówi do niego Srda, a on czuje się tak nieswojo,
że pot go oblewa, chociaż w sali jest strasznie zimno. Tutaj
zawsze jest zimno. W środku lata, w lipcu, kiedy wszyscy pojechali
nad morze, kiedy na dworze jest plus czterdzieści, tu
są zaledwie trzy, cztery stopnie. Dlatego Srda Kapurova jest
taka szara. Ech, miła moja, gdybyś się przykryła pierzyną, taką
grubą, z Liki, Lazar by ci przyniósł, i gdybyś tak zasnęła w tej
ciszy, inny by jutro wstał ranek.
Różne myśli wirują Lazarowi w głowie. Chyba zwariowałem,
zresztą kto by nie zwariował po piętnastu latach spędzonych

w tej samotności. Rozmaite rzeczy człowiek widzi, słyszy głosy,
których nie ma, wystarczyłoby przecież przez piętnaście lat,
noc w noc, oprócz sobót i niedziel, nie sypiać od dziesiątej
wieczór do szóstej rano. To nie jest normalne! Gdyby było,
Bóg tak urządziłby świat, żeby wszyscy ludzie byli nocnymi
portierami. Nie stwarzałby człowieka jako człowieka, tylko
ulepiłby portiera, a z jego żebra portierkę, i każdy chodziłby
w portierskim uniformie i z zepsutym pistoletem u pasa.
Tak mówi Lazar Hranilović, kiedy chce się trochę wyżalić
bliskim albo ich rozśmieszyć. A oni śmieją się bardziej
z własnego cierpienia niż z wesołości. Jakie jest to ich cierpienie?
Każdy człowiek ma swoje, a jego, Lazarowe, jest jeszcze
jednym dodatkiem do tego, które ma każdy, do wspólnego
cierpienia wszystkich istot ludzkich, od tylu lat niewypowiedziane.
Dziś w nocy Lazar zapala drugiego papierosa. Podnosi kołnierz
ze sztucznego futra, chowa wolną rękę w rękawie, chętnie
by został jeszcze trochę przy Srdzie, jutro sobota, dwa dni
jej nie zobaczy, a to niemało.
Lazar patrzy na ciągnący się od małego brzucha aż do szyi
szeroki, nieregularny ścieg, który ze skóry Srdy zrobił chorwacką
plecionkę. Tu było cięcie, otworzyli ją, grzebali w organach,
żeby zobaczyć, jak umarła, a potem zaszyli tak, jak
zszywają biedaków, tą chorwacką plecionką, jak na herbie, fladze
i prezydenckich orderach. Plecionka dzieli teraz jej ciało
na dwoje. Na dwie połowy, obie jednakowo piękne i palcami
Lazara nietknięte. On oczywiście pragnie, żeby to wiedziano.
To, że jej nie dotknął.
Z początku nie podobał mu się gruby ścieg, jakim patolog
zszywa cięcia, myślał, dobry Boże, co za świnia z tego doktora
Webera, jak mógł oszpecić piękne ciało Srdy Kapurovej,
a potem powoli się przyzwyczaił, i teraz, kiedy upłynęło

prawie półtora roku, szew na brzuchu i piersiach Srdy jest
dla niego piękny, taki jak ona cała, i Lazarowi się wydaje, że
Srdy nigdy nie było bez tego strasznego rozcięcia i bez szwu
szytego rzadkim ściegiem, najgrubszą nicią, który doktor
Weber jak zawsze wyhaftował tak, żeby przypominał ten
chorwacki motyw.
Lazar nigdy go nie widział. Nie widział go żaden z czterech
portierów. Nie znają go kierowcy i konwojenci, którzy każdego
popołudnia przywożą nowe ciała. Prawdopodobnie nie znają
go też dwaj pielęgniarze, których on, Lazar, nazwał Kainem
i Ablem i którzy dwa razy w tygodniu przychodzą na kontrolę,
nie mówią ani słowa, udają ważnych, jakby byli ordynatorami,
a naprawdę nie znaczą nic. Nikt tutaj nie widział doktora
Webera i wszystko, co o nim wiadomo, to że ma na imię Srđan
i że rozciął połowę tych ciał. Tak jest napisane na kartach nad
ich głowami, obok imienia i nazwiska, adresu, pod którym
za życia mieszkali i który, o dziwo, u większości jest nieznany,
a przy cudzoziemcach jeszcze obywatelstwa. Jest tu też numer,
taki jak w bibliotece albo obozie koncentracyjnym, pod
którym gdzieś, w jakichś księgach, ciało zostało zewidencjonowane.
U Srdy Kapurovej nieznane są adres i obywatelstwo.
Nie wiadomo, skąd jest ani jak się tu znalazła. To właśnie przyciągnęło
do niej Lazara, więc pierwszy raz wysunął szufladę
z jej numerem, lodowaty zielony blat, na którym Srda leży,
jakby opalała szyję.
Lazar by przysiągł, że Srđan Weber jest Żydem. Żydkiem,
stary, dlatego oni nic mu nie mogą zrobić! A dlaczego mieliby
chcieć mu coś zrobić i kim są oni? Lazar macha ręką,
jakby przeganiał muchy, on na takie pytania nie potrafi odpowiedzieć,
ale wie, że odpowiedzi nie są potrzebne. Każdy
człowiek ma jakąś winę na sumieniu, a ratują go spryt, cud
i szczęście albo to, że jest Żydem. Wina Lazara zaczyna się

latem 1989 roku, kiedy był milicjantem i pracował w komendzie
na Petrinjskiej w Wydziale Porządku Publicznego i Bezpieczeństwa.
Nie jest to ważne dla tej opowieści, można by nawet powiedzieć,
że jest zbędne, że nic ważnego nie powie nam o Srdzie
Kapurovej, ale skoro Lazar chce, niechaj zostanie opowiedziany
i ten nieszczęsny milicyjny epizod, a wraz z nim całe
jego życie przed przeklętym latem 1989 roku.
Lazar urodził się w Lešću, w Lice, w roku 1960, z ojca Aleksandra,
partyzanckiego kombatanta, a potem więźnia Nagiej
Wyspy, i matki Stoi, gospodyni domowej, z Bosanskiego Petrovca.
Przez całe dzieciństwo Lazara, aż do czasu, kiedy miał
lat dwadzieścia kilka, ojciec się nie odezwał. Syn nie znał jego
głosu, choć wiedział, że nie jest niemy, bo gdy go nikt nie widział,
kiedy kosił albo szedł do lasu po drzewo, cicho śpiewał
piosenki w jakimś obcym języku. Lazar przykucnięty za leszczyną
słuchał i próbował zrozumieć przynajmniej jedno słowo
z ojcowej piosenki. Ale nic nie rozumiał.
Kiedy Stoja pytała o coś męża, on brał kartkę i ołówek i pisał.
Potem niosła kartkę do szwagierki Slavki, która mieszkała
trzy kilometry dalej, i Slavka mówiła jej, co napisał. Stoja raz
zapytała Aleksandra, kiedy trzeba zawieźć małego do Gospicia
na szczepienie, a on odpisał: Nie wiem, dowiedz się od
sąsiadów.
Matce było o wiele lżej w życiu, kiedy Lazar nauczył się pisać
i czytać.
Ojciec nie mówił, żeby nie powiedzieć czegoś nie tak i znowu
nie znaleźć się na Nagiej Wyspie. Albo z przekory, albo
dlatego, że miał paskudny charakter. Teraz już nie wiadomo,
i nie ma tego, dla kogo trzeba by wiedzieć, bo Lazarowi jest
to obojętne, upłynęło wiele lat i on stara się nie pamiętać ojca.
Nie mógłby żyć, gdyby go pamiętał.

łożył czarne trumienne ubranie, przypiął partyzancki order
i medal za odwagę, wziął Lazara za rękę i zawiózł do Sarajewa,
do szkoły dla milicjantów. Siedzieli i czekali pod gabinetem
dyrektora, Lazar zapamiętał tylko jego imię, nazywał się Osman,
czekali godzinę, dwie, trzy, a potem przyszła sekretarka
i powiedziała, przykro mi, towarzyszu, ale dyrektor Osman
dziś już nie wróci. Stojan odrzekł, nieważne, poczekamy, kiedy
przyjdzie, to przyjdzie. Towarzyszu, nie możecie tu zostać, ze
względów bezpieczeństwa, to zabronione, powiedziała. Pilnuj,
dziewczyno, swojej roboty, ja swoją znam, odburknął Stojan,
nawet na nią nie spojrzawszy. Mógł mieć wtedy osiemdziesiąt
lat, może rok lub dwa mniej, ale trzymał się, jakby miał pięćdziesiątkę.
Nosił długie wąsy niczym Vuk Karadžić, czarne jak
smoła, bez jednego siwego włoska, i wyglądał trochę jak nie
z tej epoki. Matka Stoja powiedziała: gdyby nie te titowskie
ordery, to jakby do Wiednia jechał, zapytać samego generała
Borojevicia o zdrowie.
A więc kiedy taki Stojan burknął na sekretarkę Osmana
i kiedy spojrzał na nią ostro swymi niebieskimi oczyma, skoczyła,
jakby ją kto batem zdzielił po gołych stopach, i uciekła
do gabinetu. Nie minęła nawet minuta i w drzwiach tego
samego gabinetu, w którym go jakoby nie było, pojawił się
dyrektor Osman.
– Czego chcesz?! – wrzasnął tak, że szyby zadrżały, tym
swoim najgrubszym głosem. A miał głos jak Miroslav Čangalović
i – Lazar się tego nauczy – im bardziej był wściekły,
tym grubiej grzmiał.
Ale kiedy zobaczył order na piersiach Stojana, natychmiast
się zakrztusił i jakby roześmiał, cóż, tak bywa, jego krzyk był
żartem.

– Niczego od ciebie, towarzyszu, nie chcę i niczego bym nie
wziął od kogoś, kto pozwala, żeby mu ludzie godzinami siedzieli
pod gabinetem, i jeszcze wysyła swoje kobiety z kłamstwami,
że go tam nie ma. Od takich Stojan Budisavljević nic
nie bierze i nic takim nie daje! A małego ci przyprowadziłem –
złapał Lazara za kołnierz i podniósł go z krzesła – żebyś z nim
zrobił, co zechcesz. Jego ojciec jest partyzanckim weteranem,
tak jak ja, ale dwa razy był na Nagiej Wyspie, pierwszy raz
pięć, drugi siedem lat. Wróg narodu, jak byście to wy pięknie
nazwali, kochał Stalina, życie by za niego oddał, i wiesz, co ci
powiem, kocha go do dziś, a ja go w tym wspieram! Zła to władza,
która ludzi zmusza do miłości, a jeszcze gorsza ta, która
im jej zabrania. Mówię ci to, żebyśmy wiedzieli, na czym stoimy.
Ten mały to jego syn. Do szkoły wojskowej go nie przyjmą,
nie chcą go też na popa, bo jego ojciec w Lice i Dalmacji popom
brody ścinał, no to jak ty go nie weźmiesz na milicjanta,
przyjdzie mu chyba zostać zbójnikiem albo wrogiem narodu,
jak jego ojciec. I teraz, towarzyszu, sam decyduj.
Kiedy Stojan mówił, w Lazarze krzepła krew. Nic nie wiedział
o tym, że ojciec siedział, ani o Stalinie, ani o Nagiej Wyspie,
i najlepiej by się czuł, gdyby mógł teraz powiedzieć, że
wujek Stojan kłamie. Stary jest, zwietrzał jak rakija postawiona
na oknie, nic nie wie, już trzy razy się zgubił w Otočcu,
zapomniał biedak, dokąd się wybrał – wszystko to Lazar
chciał powiedzieć, jakoś się usprawiedliwić i uratować, ale
nie mógł, bo cały strach zebrał mu się w gardle, więc tylko
cicho rzęził i sapał, wywracał oczyma, jakby był, wybacz mi,
Boże, przygłupi.
Wtedy Stojan wstał i ruszył do wyjścia.
Lazar złapał go za rękaw odświętnego czarnego ubrania,
Stojan zrobił gwałtowny ruch i rękaw się rozdarł. Dziurę
dałoby
się załatać, materiał pękł wzdłuż szwu, ale nie było to
już ubranie do trumny.
Strząsnął chłopaka z siebie i wyszedł.
(...)