Delta

Przez Żuławy

Dziś złapał tęgi mróz, aż nie chce się wyciągać dłoni z ciepłych kieszeni kurtki. Schylam się jednak nad mapą rozpostartą na kolanach. Siadam na jednym z ostatnich nagrobków, myślę sobie, że dość obrazoburczo moje pośladki komponują się z pamięcią o zmarłym lub zmarłej, trudno powiedzieć. Z drugiej strony jednak dają trochę ciepła zimnej w grudniowe południe mogile.

Mniejsza o to. Poczytajmy mapę.

Zmarznięty palec przesuwa się wzdłuż Nogatu do Malborka, zostawia za sobą Dolinę Kwidzyńską. Za Malborkiem zielony kolor zastępuje biała plama z niebieskimi nitkami. Jakby ktoś przestrzeń, świętą ziemię, doszczętnie pokwadratował, poprostokątnił. Moje obrazoburcze przysiadanie na nagrobku jest niczym wobec takiego świętokradztwa.

Siatka złożona z prostokątów rozlewa się na obydwie strony od Malborka i sięga na wschodzie Jeziora Drużno i Elbląga. Dalej na północ prostokąty pokrywają ziemię aż do Zatoki Elbląskiej i Zalewu Wiślanego. To na wschodzie. Na zachodzie zaś, na lewym brzegu Wisły, widzę podobne krzyżujące się niebieskie linie, znowu: dzielące świat na kwadraty i prostokąty. Od Gniewu palec wędruje na północ, przez Nizinę Walichnowską, do Tczewa. Za Tczewem biała plama pól podzielonych niebieskimi nitkami rozlewa się, anektuje kolejne powierzchnie laminowanego papieru i dochodzi do krajowej dziewięćdziesiątki jedynki, Pszczółek i Pruszcza Gdańskiego. Jednak i Gniew, i Tczew to, formalnie rzecz biorąc, Kociewie, bo Wisła w okolicy tych miast stanowi wyraźną zachodnią granicę delty – a więc i samych Żuław. Wędrujemy jej brzegiem dalej na północ, w stronę Bałtyku. Żuławy sięgają Gdańska, próbując się wedrzeć jak najbliżej Śródmieścia, tam gdzie wiejskopodobna dzielnica Olszynka dotyka ogródkamfortyfii Dolnego Miasta i siedemnastowiecznych bastionów – ziemnych fortyfikacji.

Żuławy Wiślane, odwrócony podstawą do góry trójkąt, dzieli się na cztery części. Żuławy Gdańskie, zwane dawniej Steblewskimi (na zachód od Wisły, na wschód od Pruszcza Gdańskiego), Wielkie Żuławy Malborskie (pomiędzy Wisłą i Nogatem), Małe Żuławy Malborskie (między Nogatem i Jeziorem Druzno) oraz Żuławy Elbląskie (na zachód od miasta do linii Nogatu). Zajmują dwa procent powierzchni Polski, liczą tysiąc siedemset kilometrów kwadratowych i słyną z depresji. Około jedna czwarta ich powierzchni położona jest poniżej poziomu morza.

Żuławy Gdańskie zamieszkuje około dwustu tysięcy ludzi. Za stolicę tego regionu uważa się Nowy Dwór Gdański, drugie zaś typowo „żuławskie” miasteczko to Nowy Staw. Wśród Żuławiaków toczy się spór, czy Mierzeja Wiślana to Żuławy, czy nie. Przy czym często tym mianem określa się pas wybrzeża między Mikoszewem a Sztutowem, który jeszcze Mierzeją nie jest. Mnie jednak wydaje się oczywiste, że nadmorski las i plaża rozciągające się między tymi dwoma miejscowościami to część Żuław, ich swoiste zwieńczenie. Wystarczy zejść z plaży i zrobić sobie godzinny spacer, by ujrzeć płaską jak stół krainę, wierzby, charakterystyczne żuławskie budynki i pola rzepaku żółknące na wiosnę. Podobnie jest z Wyspą Sobieszewską, znaną jako tak zwana turystyczna nadmorska destynacja – to też Żuławy, ten sam krajobraz. Więc Żuławy, jak dla mnie, zawierają w sobie zarówno plażę, jak i przedmieścia Gdańska.

Jesienią 2024 roku pojechałem w końcu do najniżej położonego punktu w Polsce. Wybierałem się tam ze sto razy, ale jakoś nigdy nie było mi po drodze. Ciekawostką jest to, że do 2019 roku uznawano, że najniżej położony teren znajduje się w okolicy wsi Raczki Elbląskie. Ale zmierzono żuławskie depresje raz jeszcze, i jeszcze, i w końcu uznano (oficjalnie, w roczniku statystycznym), że największa, w zasadzie: najgłębsza, polska naturalna depresja jest pod Marzęcinem i wynosi nie 1,8 metra pod poziomem morza jak w Raczkach, tylko 2,2 metra.

Na miejscu nie było nic prócz płaskości, zielonej oziminy, pastwisk i trójnogiej wieży. Zrobiło się zimno i wietrznie, powoli zapadał zmrok. Uciekłem stamtąd przed depresją. Może to była autosugestia, wszak wiedziałem, gdzie jestem, i jakoś nieswojo mi się zrobiło. Niemalże poczułem lęk, gdy pomyślałem sobie, że stojąc na łące, mam jeszcze niecałe pół metra wody nad głową.

Obmierzone, policzone, ponazywane, Żuławy dzisiaj z dumą przedstawiają się jako tryumf ludzkości nad naturą, a symbolem tegoż zwycięstwa mają być radło, socha, pług i brona. Jednocześnie chcą się jawić jako ten kawałek ziemi, gdzie człowiek, wydarłszy już jej, co sobie upatrzył, stara się żyć z nią w zgodzie.

Taka obowiązuje tutaj, na Żuławach, tak zwana narracja.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji pod adresem: jakub.nowacki@czarne.com.pl