Neapol słodki jak sól

Piotr Kępiński

Neapol słodki jak sól

fragment

Dziesięć lat temu, gdy przyjechałem tutaj na dłużej, miasto zalewał deszcz. Wezuwiusza prawie nie było widać, a całą okolicę okrywała sinobiała mgła. Zero słońca. Czułem, jak wilgoć wchodzi mi pod skórę, jak nasiąkam słonym morskim powietrzem.

Dworzec kolejowy, jeszcze nieodnowiony, wyglądał jak rumowisko. Poszarpany beton pod stopami, sterty niedopałków po papierosach, stare gazety, błąkające się bezpańskie psy. Rzym, z którego przyjechałem nowoczesną Czerwoną Strzałą, wydawał się na tym tle miastem czystym i przyjaznym.

Taksówkarz wiozący mnie na peryferie nie używał klaksonu, tylko krzyczał przez otwarte okno w dialekcie: va vatten! Va vatten! – czyli „spadajcie!”, i śmiał się jak Mefisto, nie mając żadnego żalu do tych, którzy zajeżdżali mu drogę, ponieważ zachowywał się tak samo. Miałem wrażenie, że w mieście nie obowiązywały żadne zasady. Kierowcy nie zatrzymywali się na światłach, a na zebrach wręcz gonili pieszych. Ulicami płynęły ścieki. Restauratorzy w pośpiechu zwijali parasole w ogródkach swoich lokali.

Następnego dnia było jeszcze gorzej, bo w nocy rozpętała się groźna burza. Pioruny strzaskały kilka drzew stojących obok bloku znajomych, a rano nikt ich nie posprzątał, konary przez pół dnia tarasowały ulicę. W porze poobiedniej na miejsce podjechał wóz strażacki, z którego wyszło na luzie kilku mężczyzn. Palili papierosy, wymieniali uwagi, dyskutowali, śmiali się, po czym, po mniej więcej godzinie, zabrali się do pracy.

Na Lungomare Francesco Caracciolo, ulicy biegnącej wzdłuż Zatoki Neapolitańskiej, która w letnie weekendy zmienia się w deptak, jeszcze przez parę dni leżały powyrzucane przez morze odłamki skał, kawałki drewna ze zniszczonych małych łodzi rybackich, a nawet rozbite talerze i szklanki z pobliskich restauracji.

Wydawało się, że po tej burzy ludzie zaczęli rozmawiać ciszej. Jakby przestraszyli się żywiołu, który nie powinien być dla nich niczym nadzwyczajnym. Takie huragany pojawiają się tutaj regularnie i regularnie czynią też spustoszenia. I  neapolitańczycy doskonale sobie z  nimi radzą. Tyle że z  większym spokojem aniżeli na północy kraju. W Turynie czy Mediolanie już po paru minutach od zgłoszenia zniszczeń na miejscu pojawiłyby się zastępy straży pożarnej i policji, w okolicy rozlegałyby się krzyki, wyłyby syreny… W  Neapolu wszystko dzieje się trochę wolniej. I  paradoksalnie, kiedy sytuacja jest poważna, miasto się wycisza.

Tutaj nawet na miejsce zbrodni karabinierzy niespecjalnie się spieszą.

Ciro, który przepracował w Neapolu wiele lat jako urzędnik La Guardia di Finanza (Policji Celnej), opowiada, że nie ma w tym niczego dziwnego:

– Wiesz, ile tutaj zarabiają policjanci i strażacy? Nie za dużo. I za te parę euro mają nadstawiać karku? Nie ma opcji. To między innymi dlatego działają trochę opieszale. Mają rodziny, żony, dzieci. Wszyscy chcą przeżyć w tym chaosie, rozgardiaszu i bałaganie.

Nie tylko dla Cira Neapol jest synonimem bezładu i dezorganizacji. Włosi z Toskanii, Lombardii, Piemontu czy Lacjum też krytykują miasto za hałas i wszechobecny brud, a samych neapolitańczyków za krzykliwość i niecierpliwość.

Rzadko jednak słyszy się opinie, zwłaszcza ze strony gości z zagranicy, że Neapol jest „trzecim światem”, miastem wykluczonym czy chorym. A takimi epitetami w roku 2021 stolicę Kampanii obdarzyła Valèrie Segond, korespondentka „Le Figaro” we Włoszech. Neapolitańczycy nie mogli uwierzyć w te słowa. Przyzwyczajeni byli do tego, że krytykujący starali się zachowywać do tej pory zdrowy balans i obok ewidentnych wad Neapolu dostrzegać także piękno, chociażby katedry Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, nazywanej też potocznie katedrą Świętego Januarego, czy Wezuwiusza. Tym razem atak był frontalny.

Segond pojawiła się w Kampanii na parę tygodni przed wyborami samorządowymi, w których zwyciężył Gaetano Manfredi, kandydat niezależny, popierany między innymi przez Ruch Pięciu Gwiazd (Il Movimento 5 Stelle) oraz Partię Demokratyczną (Il Partito Democratico). I napisała, że zobaczyła degradację i ubóstwo, niedokończone projekty i fatalnie działające metro. Po ulicach snuli się ludzie leniwi albo bezrobotni, wieczorami strzelała kamorra, a w sklepach nikt nie wydawał paragonów… Według dziennikarki miasto czekało na nowego prezydenta – Manfrediego – jak na Mesjasza.

Sergio, kucharz (i niedoszły absolwent filologii klasycznej), którego poznałem w restauracji niedaleko piazza Garibaldi, kiedy zrelacjonowałem mu artykuł Segond, skomentował go krótko:

– W paru kwestiach miała rację. Nie sposób przecież zaprzeczyć, że w Neapolu szara strefa nie istnieje. Bezrobocie stanowi problem. Ale nie jesteśmy ludźmi leniwymi. Kamorra też tutaj nie strzela do każdego, kto wyjdzie na ulicę. To medialne klisze i stereotypy.

Według Sergia za ich utrwalanie odpowiadają również sami neapolitańczycy, bo w ogóle z nimi nie walczą, są bezkrytyczni wobec siebie i forsują wizerunek Neapolu jako miasta szczęśliwego, roześmianego, w  którym dominuje folklor i cepelia, czyli ładne piosenki, kolorowe ludowe stroje, szopki bożonarodzeniowe dostępne w centrum miasta w co drugim sklepie, a także cornicelli albo curnicielli (specjalne rożki, przypominające ostre papryczki, mające odstraszać zło), maski Pulcinelli (czyli Poliszynela, postaci przebiegłego i gburowatego neapolitańskiego chłopa z commedii dell’arte), koszulki z nazwiskiem Maradony i kafetiery neapolitańskie – tak zwane cuccumelle, posiadające dzióbek do nalewania kawy na dole urządzenia (w najbardziej popularnych kawiarkach typu moka ów dzióbek znajduje się w ich górnej części).

A przecież Neapol to także raczkująca nowoczesność. Miasto od lat stara się przyciągać wielki biznes, promuje też młodych przedsiębiorców. Działa tutaj Dolina Krzemowa nazywana Doliną Wezuwiusza, w której sto start-upów zainwestowało sto milionów euro. Dziewięć lat temu firma Apple (we współpracy z Uniwersytetem Neapolitańskim im. Fryderyka II) otworzyła w Neapolu Apple Developer Academy – instytucję kształcącą programistów i młodych biznesmenów z całej Europy. Jej siedziba mieści się w dzielnicy San Giovanni a Teduccio, wyglądającej jak skrzyżowanie fiata z lat sześćdziesiątych z nowoczesną teslą. Obok rozpadających się kamienic wznoszą się tam nowoczesne budynki mieszczące biura także innych instytutów badawczych. Spory rozgłos zyskała na przykład Digita Academy (Digital Transformation and Industry Innovation Academy – Akademia Transformacji Cyfrowej i Innowacji Przemysłowych), w której specjaliści z firmy Deloitte pomagają właścicielom start-upów rozwijać, a potem dobrze sprzedawać swoje pomysły. Po zakończeniu kursów młodzi menedżerowie prezentują autorskie koncepty na specjalnych pokazach. Dwa lata temu wielkie oklaski zebrali ci, którzy wykorzystali sztuczną inteligencję do zarządzania winnicami.

Sergio mówi, że jest tylko jeden problem, o którym dyskutuje się w Neapolu od dziesięcioleci, lecz niewiele się robi.

– Mamy dobre szkoły średnie, uniwersytet, liczne akademie, ale wielu młodych ludzi z bogatszych dzielnic, po obronieniu licencjatu czy magisterium, opuszcza miasto i udaje się na północ kraju, do Mediolanu i Turynu.

Jego słowa potwierdzają statystyki. Według portalu Libero Pensiero tylko sześćdziesiąt cztery procent absolwentów Uniwersytetu Neapolitańskiego zostaje w Neapolu i w Kampanii. Przede wszystkim dlatego, że zarobki na południu kraju są niskie i oscylują w okolicach dziewięciuset pięćdziesięciu siedmiu euro, podczas gdy na północy Włoch sięgają tysiąca stu euro.

Kiedy przeglądam książkę o Neapolu opublikowaną przez wydawnictwo Iperborea w serii The Passenger (niezwykle popularnej we Włoszech), odkrywam, że chociaż większość autorów urodziła się w stolicy Kampanii (albo w okolicach), to obecnie prawie wszyscy mieszkają w Rzymie, Bolonii, Mediolanie, Turynie czy Wenecji, jak chociażby Gianni Montieri (poeta i eseista), który opublikował esej o futbolu w mieście, czy Francesco Abazia (redaktor pisma „nss”), opisujący obecność kultury amerykańskiej w Neapolu.

Mario, menedżer, którego rodzina w Neapolu mieszka od ośmiu pokoleń, też wyjechał z miasta kilka lat po studiach i osiadł w Londynie. Twierdzi, że zdecydowały o tym nie tylko pieniądze.

– Byłem ambitny, chciałem projektować mosty, drogi, autostrady. Założyłem własną firmę. I na początku wszystko szło dobrze, ale dobiła mnie biurokracja i korupcja. Skończyło się na tym, że przyjąłem propozycję znajomego, który pracował w Wielkiej Brytanii w dużej firmie logistycznej. Zaczynałem od zera, a obecnie jestem szefem jednego z oddziałów.

Pytam, jak ocenia miasto z perspektywy emigranta (rodzinne strony odwiedza regularnie, kilka razy w roku). Czy widać, że Neapol choć trochę się modernizuje?

– Tak – odpowiada – ale do perfekcji jest jeszcze bardzo daleko. Trudno mówić o wielkiej rewolucji. Potrzeba jeszcze więcej inwestycji, także w naukę. Ponadto o tę „nowoczesność”, która już istnieje, trzeba dbać. A mam wrażenie, że neapolitańczycy budują całkiem niemało, a potem szybko zapominają o tym, co postawili.

O stacjach sztuki (le stazioni dell’arte) neapolitańskiego metra rozpisywali się kiedyś najważniejsi krytycy, a telewizje z całego świata realizowały tutaj reportaże. Ten olbrzymi projekt, w którym wzięły udział dziesiątki twórców, polegał na tym, żeby wybudować funkcjonalne i nowoczesne przystanki metra i umieścić w nich dzieła artystów. Każdy terminal miał projektować znany architekt. Wśród nich znaleźli się między innymi Nino Longobardi, Alessandro Mendini i Karim Rashid. Pierwsze stacje otwarto w roku 2001. I od tego czasu regularnie oddawano nowe.

Wiele z nich wyróżniono nagrodami, jak stację Toledo, zaprojektowaną przez katalońskiego artystę Oscara Tusquetsa Blankę, która w roku 2013 zwyciężyła w konkursie Leading European Architects Forum (LEAF) na najlepszy budynek użyteczności publicznej w kategorii transport i infrastruktura. Osiem lat później triumfy święciła stacja Materdei – dzieło Alessandra Mendiniego. Znalazła się wśród dwudziestu najpiękniejszych stacji w Europie w rankingu ogłoszonym przez brytyjski dziennik „The Daily Telegraph”.

To już przeszłość. Dzisiaj te „dzieła sztuki” bywają dewastowane i nie olśniewają. Tak jak centrum biznesowe Neapolu. Kiedy zobaczyłem je podczas ostatniego pobytu w mieście, nie wyglądało już tak jak piętnaście czy dwadzieścia lat temu. Ruchome schody stały w miejscu, ze ścian całkiem nowych budynków odpadał tynk, futurystyczne okna pokrywała gruba warstwa piachu lub też pyłu. W powietrzu unosił się zapach moczu i rozlanego alkoholu.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: jakub.nowacki@czarne.com.pl