Armenia

Obieg zamknięty

Od strony ulicy Kijowskiej, obok Hali Sportowej im. Karena Demircziana, na wznoszące się nad głębokim wąwozem rzeki Hrazdan Wzgórze Jaskółek (Cicernakaberd) płynie nieprzerwane morze ludzi. Niosą goździki, czasami inne kwiaty. Złożą je przy wiecznym ogniu. Tłum ruszył z całego miasta około południa. Wcześniej, w mieszczącym się na wzgórzu Mauzoleum Ludobójstwa Ormian, jak co roku 24 kwietnia (rocznica aresztowania ormiańskiej elity Stambułu) odbywały się oficjalne uroczystości z udziałem najwyższych urzędników państwowych i kościelnych, akredytowanych w Erywaniu dyplomatów i zagranicznych gości. Były przemowy, modlitwy, składanie wieńców i przejmujące pieśni Komitasa – wybitnego ormiańskiego mnicha-kompozytora, który dzięki interwencji amerykańskiego ambasadora w Turcji ocalał z rzezi. Popadł jednak w ciężką depresję, z której nie wyszedł aż do swojej śmierci na wygnaniu we Francji w 1935 roku. Jak co roku o tej porze lał ulewny deszcz. Erywańczycy twierdzili, że to niebo płacze razem z nimi.

Tym razem nastrój był wyjątkowo podniosły. Setna rocznica najtragiczniejszego epizodu w nieprostych dziejach Ormian zobowiązywała. Tego samego dnia w katedrze eczmiadzyńskiej odbyła się zbiorowa kanonizacja wszystkich ofiar ludobójstwa. Trudno ocenić, czy zwykłych mieszkańców Erywania chcących oddać hołd pomordowanym było tego dnia więcej niż zwykle. Z pewnością częściej mówiono o tym w mediach, o ludobójstwie przypominały rozwieszone w całym mieście okolicznościowe banery. A także opracowany specjalnie na stulecie ludobójstwa nowy symbol, włączony do bogatego katalogu ormiańskiej symboliki – fioletowa niezapominajka, którą ludzie nosili w klapach i naklejali na samochody.

Czemu niezapominajka? Czyżby pamięci o tak wielkiej tragedii groziło zapomnienie? Każdemu, kto choć raz był w Armenii lub miał do czynienia z Ormianami, wydaje się to niemożliwe. Obcokrajowiec, który pojawia się w Armenii, tak wiele razy słyszy o tych wydarzeniach, że często ma dość. Wyjeżdża stamtąd z poczuciem ulgi. Odtąd postrzega jednak ten kraj i naród przez pryzmat ludobójstwa. Wydaje mu się, że Ormianie ani na minutę nie zapominają o rzezi i stracie zachodniej Armenii, a trauma po tym wydarzeniu paraliżuje cały naród. Utwierdza się w tym przekonaniu, gdy zaczyna śledzić armeńskie media. Niemal codziennie pojawiają się tam informacje o ludobójstwie – a to jakiś polityk odwiedził Cicernakaberd i zasadził pamiątkowe drzewo, a to rada jakiegoś amerykańskiego miasta albo stanu w Australii przyjęła uchwałę o uznaniu ludobójstwa, a to zmarła jakaś staruszka, która urodziła się jeszcze przed 1915 rokiem. Nie zawsze jednak tak było. I nie do końca jest teraz, choć powierzchownemu obserwatorowi ormiańskiego życia może tak właśnie się wydawać.

„Kiedy poszedłem do szkoły i po raz pierwszy o tym usłyszałem, w ogóle nie wiedziałem, o co chodzi – wspomina ormiański iranista i politolog Sewak Saruchanian, który jeszcze kilka lat temu pracował w sponsorowanej przez Gazprom i niekryjącej swojej prorosyjskiej orientacji Fundacji Norawank. – W domu w ogóle się o tym nie mówiło. Dopiero na lekcjach historii i języka ormiańskiego dowiedziałem się o jakichś rzeziach mających miejsce w imperium osmańskim. Bardzo mnie to dotknęło, ale ze względu na brak rodzinnego przekazu nigdy nie miałem osobistego, emocjonalnego stosunku do ludobójstwa”.

Wspomnienia pochodzącego ze Sjuniku Saruchania­na, który ani nie doświadczył ludobójstwa, ani masowego napływu uchodźców ormiańskich z Turcji po 1915 roku, korespondują z dominującym w Armeńskiej SRR do 1965 roku stosunkiem do ludobójstwa. Mówił o tym wielokrotnie najwybitniejszy polski armenista profesor Andrzej Pisowicz, któremu dane było przebywać w tamtym czasie w Armenii. Pamiętam jego opowieści o Cicernakaberdzie jako popularnym miejscu beztroskich pikników mieszkańców Erywania, którzy nie przypuszczali, że za kilka lat to urokliwe wzgórze stanie się miejscem kultywowania pamięci o ludobójstwie. Ormianie z Armenii, pamiętając oczywiście o ludobójstwie i – w wielu wypadkach – znając tę tragedię z rodzinnych opowieści, woleli uwypuklać dziesiątki innych symboli i wydarzeń, których nazbierało się trochę w ich bogatej historii. Przede wszystkim jednak skupiali się na budowie własnego kraju – choć będącego częścią totalitarnego ZSRR i stanowiącego jedynie mizerną część mitycznej Wielkiej Armenii, ale własnego. Ormiańskiego. Pierwszego od kilkuset lat. Kraju, z którym powszechnie się identyfikowano i w którego budowę wkładano serce i duszę. Aby się o tym przekonać, wystarczy spacer po Erywaniu – mieście, w którego stworzenie de facto od zera sowieccy Ormianie włożyli całą swoją energię, której – sądząc po rozmachu miasta – musieli mieć niemało. Chęć do życia z pewnością dominowała wówczas nad żałobą i traumą.

Pamięć historyczną zawsze kreują elity, bo ta ludzka, rodzinna jest zawodna, ulotna i zmienna. Różni się też często od oficjalnej narracji. Choć w polskich powstaniach narodowych XIX wieku brała tak naprawdę udział garstka społeczeństwa, Polacy powszechnie się z nimi identyfikują, bo taki przekaz dostają w szkole, filmach, książkach. Ile osób roznosiło bibułę w PRL i aktywnie walczyło z komuną? W skali społeczeństwa niewiele. Większość ludzi, szczególnie młodych, jest dziś jednak przekonana o masowym, czynnym oporze wobec komunizmu. Pamięć o powstaniu warszawskim była rozpowszechniona w stolicy, ale już nie w całym kraju. Jeszcze mniej wiedziano o żołnierzach wyklętych. Kilkanaście lat temu takie pojęcie przecież w ogóle nie istniało! Dopiero w XXI wieku powstanie i żołnierze wyklęci weszli, a właściwie zostali wprowadzeni, do kanonów narodowych. Chociaż skala ludobójstwa była ogromna i odcisnęła na losach Ormian niezaprzeczalnie silne piętno, powszechną i przesiąkniętą traumą narrację o rzezi 1915 roku stworzyły i narzuciły mieszkańcom sowieckiej Armenii dopiero miejscowe elity w drugiej połowie XX wieku (w diasporze już wcześniej kwestia ludobójstwa była najistotniejszym elementem tożsamości). Po odzyskaniu niepodległości została ona jeszcze bardziej wzmocniona, a jednym z celów polityki zagranicznej Armenii stało się doprowadzenie do uznania ludobójstwa przez cały świat, w tym samą Turcję. Temat ten jest też stale obecny w armeńskiej polityce i mediach. Trzeba o tym pamiętać, irytując się ciągłym podnoszeniem go przez Ormian, na co dzień karmionych genocydalną tematyką.

Choć nie zrozumie tego ktoś, kto jedynie pobieżnie poznał Armenię, niezapominajka na setną rocznicę ludobójstwa była potrzebna. Mimo ciągłej obecności tego tematu w życiu publicznym i faktycznym zadręczaniu nim obcokrajowców, na co dzień bowiem mieszkańcy Armenii mają dość innych, bardziej przyziemnych, a jednocześnie znacznie ważniejszych problemów. Nie w głowie im ludobójstwo, Wielka Armenia ani inne wydarzenia sprzed setek lat. Tak jak wszędzie indziej głowy zaprzątają im przede wszystkim sprawy rodzinne i bieżące wydarzenia w ich kraju. Kto pomieszka z nimi dłużej, zapomni o ludobójstwie.

 – Może umówimy się jutro na spacer? Pogoda ładna, dzieci mogłyby pobiegać na świeżym powietrzu.

 – Świetny pomysł. To gdzie? Koło Genocydu?

 – Dawaj! Spotkajmy się na parkingu.

 – Super! W takim razie do jutra! Aha, nie zapomnijcie wrotek. Nasza Nane zawsze lubi tam pojeździć.

 – OK. A potem pójdziemy na szaszłyk do Parwany.

 – Dogoworilis!

Po parku, zwanym popularnie Genocydem, spacerowało się bardzo dobrze. Dzieci szalały na wrotkach, a dorośli rozmawiali. Słowo „ludobójstwo” nie padło ani razu.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.