Ślachta

Historie z podlasko-mazowieckiego pogranicza

Kukrzysko

                                                                                   Miłość do przeszłości pociąga
                                                                                   za sobą wiarę w przyszłość.
                                                                                               Stephen Ambrose

Nie ma tam prawie niczego, co mogłoby przyciągnąć wzrok. Chyba że ktoś szczególnie upodobał sobie rosochate wierzby, nieodłączny element tutejszego krajobrazu, bezkresne pola albo neogotyckie kościoły z czerwonej cegły, wszystkie zbudowane w podobnym stylu. Niewiele jest pałaców, dworów i innych zabytków, a dawne żydowskie sztetle, gdzie poza kebabem nie uświadczy się zwykle nic do zjedzenia, stanowią kwintesencję polskiego nieładu architektonicznego. Łączą w sobie rozpadające się drewniane domki na odartych niegdyś z życia pustych rynkach, osiedla klockowatych domów z czasów PRL-u i współczesne wille nowobogackich, z obowiązkowymi kolumienkami na gankach. Lasów jak na lekarstwo, wszędzie tylko zaorane pod linijkę jednostajne pola, jedynie z rzadka pofałdowane przez lodowiec, który wyraźnie wytracił tu impet. Północno-wschodnie Mazowsze, dawne ziemie: łomżyńska, nurska i wiska, a za komuny województwo łomżyńskie (trochę sztucznie przyłączone w ramach reformy administracyjnej z końca lat dziewięćdziesiątych XX wieku do województwa podlaskiego[1], a także zachodni skraj istniejącego w latach 1975–1999 województwa białostockiego, części historycznego Podlasia[2]. Mało kto w Polsce zdaje sobie sprawę, że te zewnętrznie mało interesujące tereny wyróżniają się nie tylko na tle reszty beznamiętnego Mazowsza, ale nawet całego kraju. A jednak, jadąc dalej na wschód, wystarczy przekroczyć niewidzialną granicę między katolicyzmem i prawosławiem, światami lackim i ruskim, przebiegającą mniej więcej wzdłuż drogi krajowej nr 19 na jej odcinku między Białymstokiem a Siemiatyczami, i porozmawiać z miejscowymi, aby przekonać się, że na zachód od nich mieszka jakaś szlachta. O tym samym dowiemy się, gdy porozmawiamy ze starszymi ludźmi na Kurpiach, w okolicach Myszyńca czy Kadzidła, albo zwrócimy uwagę na dziwne – dwuczłonowe, czasami zabawnie brzmiące – nazwy tutejszych miejscowości.
            To tutaj, w regionie, w którym się wychowałem i skąd pochodzi moja rodzina ze strony ojca, jest moje miejsce na ziemi. Świat, gdzie krajobrazy, zapachy, ludzkie zachowania i treści wyrażane takimi, a nie innymi słowami, są zrozumiałe. Gdzie, choć po raz pierwszy jedzie się jakąś drogą, wie się, co będzie za zakrętem. Gdzie rzut oka wystarcza, by poznać, że właśnie mija się domki zamieszkiwane niegdyś przez Żydów, że ceglany parkan i  rosnące za nim drzewa oznaczają rzadką w  tych stronach wieś podworską, w której za PRL-u musiał być PGR, a charakterystyczne krzaki w  polu zapowiadają napis: „Teren monitorowany. Zakaz wyrzucania śmieci”. Wychowany w Warszawie kolega powiedział mi kiedyś, że gdy wyjeżdża za miasto i otaczają go wiejskie krajobrazy, odczuwa swoisty dyskomfort. Bezpiecznie czuje się w wielkim mieście. Ja mam odwrotnie, choć w stolicy mieszkam przez większość życia. Kiedy jadę „do siebie”, dopiero za podwarszawską Zielonką, gdy horyzont się rozszerza, a zabudowa rozrzedza, zaczynam mieć poczucie bezpieczeństwa. Gdy wracam, w miarę zbliżania się do dużego miasta podświadomie się spinam.
            Pole, sosnowy las, krowy, wierzby, piaszczysta droga, przydrożny krzyż, kupa kamieni, rzeczka, olszynka, łąka. Pole, sosnowy las, krowy, wierzby, piaszczysta droga, przydrożny krzyż, kupa kamieni, rzeczka, olszynka, łąka. Pole, sosnowy las… Narodziny, chrzest, zapowiedzi, ślub, wesele, dzieci, starość, wnuki, śmierć, pogrzeb. Narodziny, chrzest, zapowiedzi, ślub, wesele, dzieci, starość, wnuki, śmierć, pogrzeb. Narodziny… Stare metryki, do których sięgnąłem w trakcie pracy nad książką, były jak mantra. Jak powtarzane bez końca zdrowaśki na różańcu. Jak do bólu przewidywalne mazowieckie krajobrazy. Wszystkie takie same. Bez żadnych emocji, pisane jednakowym, beznamiętnym urzędniczym stylem. Wprawną ręką proboszcza lub organisty zapisywały ludzkie życie i ludzkie dramaty. Potrzebna jest wyobraźnia, żeby dostrzec w nich radość z narodzin długo wyczekiwanego dziecka, rozpacz po śmierci kolejnego, szczęście zakochanych albo tragedię młodej kobiety wydawanej za starego wdowca. Wstyd panny, która powiła dziecko, albo dumę ojca, który w końcu doczekał się syna.
            Odtwarzanie czyjegoś życia na podstawie kilku suchych zapisów nie jest łatwe. Jednak zabawa w genealogię wciąga niczym detektywistyka. Historyk szuka w metrykach odpowiedzi na pytania o procesy rządzące niegdyś społeczeństwami, laik – z reguły faktów o własnej rodzinie, chwalebnych lub prozaicznych. Większość zapewne zakłada, że nie odkryje niczego, czego odkryć nie warto. Co poprzednie pokolenia celowo chciały zabrać do grobu.
            Jak można wydedukować z metryk z początku XIX wieku, najstarszych, do jakich udało mi się dotrzeć, gałąź Falkowskich, z której wywodzi się moja rodzina, oryginalnie pochodzi nie stąd, lecz najprawdopodobniej z północno- -zachodniego Mazowsza lub ziemi dobrzyńskiej. Zanim na to wpadłem, przez długi czas byłem przekonany, że Falkowscy wywodzą się z Podlasia, z okolic Bielska Podlaskiego, gdzie nazwisko to jest bardzo popularne. To tam, do wioski Falki, do której w czasach staruszków przesiadujących na ławeczkach przed domami, umorusanych krów za dnia pławiących się w  Narwi, a  wieczorami spędzanych z  pastwisk, oraz kocich łbów, od których można było dostać wstrząsu mózgu, dotarłem kiedyś, samotnie przemierzając rowerem Podlasie. Rozejrzałem się wokół, cyknąłem zdjęcie przy tablicy „Falki” i pojechałem dalej. Szkoda, że nie miałem wówczas śmiałości zagaić do miejscowych. Z pewnością żyło wtedy jeszcze wiele starszych osób, które później zabrały swoje wspomnienia o dawnych czasach na tamten świat.
           

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: julita@czarne.com.pl.