Tomasz Słomczyński

Kaszëbë

fragment

Minęło już dwa lata od momentu, gdy przeprowadziłem się z Trójmiasta do Kartuz. Z entuzjazmem neofity postanowiłem, że przywdzieję tożsamość kaszubską. Ja, etniczny kundel warszawsko-kresowy, spragniony jakich­kolwiek korzeni, będę teraz Kaszubą.

Wychowując się w Sopocie, dawnej wsi kaszubskiej, konsekwentnie przekształcanej w niemiecki i polski kurort dla mieszczuchów, nie miałem pojęcia, że Trójmiasto to przecież także Kaszuby. Nikt mi tego przez te wszystkie lata nie powiedział. Wszystko w Sopocie było „poniemieckie”, łącznie z dziwnym dzwonkiem u drzwi mojego mieszkania w przedwojennej kamienicy i znalezioną gdzieś w piwnicy czarną książką o niemieckich koloniach, zawierającą rysunki przedstawiające odzianych w lamparcie skóry i uzbrojonych w dzidy wojowników z szerokimi nosami, które zdobiły kółka.

Kaszubskie w Sopocie nie było nic, przynajmniej tak to zapamiętałem. Kaszuby zaczynały się za rogatkami miasta, gdzie jeziora, lasy i obozy harcerskie. To była kraina przygotowana specjalnie do wypoczynku, przygody, stworzona do podchodów, ognisk, kąpieli w jeziorze i wędrówek. I kiedy wraz z żoną postanowiliśmy zamieszkać w Kartuzach, w głębi ducha naiwnie żywiłem przekonanie, że w ten sposób rozpoczynam permanentne wakacje w tej krainie młodzieńczej przygody. Ale nie tylko o te życiowe wakacje chodziło. Uwierało mnie to, że nie potrafię identyfikować się z miejscem na ziemi, w którym przyszło mi żyć. Sopot, choć ukochany, piękny i jedyny, zawsze był zbyt „poniemiecki”, więc za bardzo niezrozumiały i obcy, żeby mógł być mój. Tym bardziej Gdańsk… A ja chciałem się jakoś zakorzenić, na krzywy ryj, bez biletu wstępu, szybko i skutecznie.

Wybrałem sobie Kaszuby, ale nic o nich nie wiedziałem. Okazało się, że próżno tu szukać przyjaciół, choć wszyscy byli bardzo uprzejmi. Na dzień dobry usłyszałem przypowieść wygłoszoną w takim właśnie uprzejmym tonie: „Był sobie ptak i płot. Płot był miejscowy, stał od zawsze, a ptak, jak to ptak, przyleciał, nasrał na płot i poleciał. O ptaku nikt już nie pamięta, a płot obsrany stoi dalej”.

Nie przejmowałem się jednak. Założyłem portal internetowy poświęcony sprawom kaszubskim. I z miejsca zacząłem pisać, nie tylko o atrakcjach turystycznych, ale też o historii, o współczesnych problemach kulturowych i tożsamościowych. Wydawało mi się, że sam fakt bycia dziennikarzem oraz zdobyte wcześniej doświadczenie wystarczą, by móc zabierać głos. Jakże się myliłem. Z czasem zacząłem dostrzegać (mam nadzieję, że również rozumieć) kaszubski punkt widzenia. Zajęło mi to kilka lat. Stało się dla mnie jasne, że zanim nabędę nową tożsamość, muszę zacząć od samego początku. Nie da się do owej tożsamości wskoczyć jak do rozpędzonego tramwaju. Wtedy też narodziło się pragnienie, żeby przemierzyć z plecakiem, na piechotę, powoli i uważnie, w samotności, tę krainę. Przyjrzeć jej się dokładnie, od Chojnic do Władysławowa, od Borów Tucholskich na południu, do Bałtyku na północy. Może gdzieś po drodze uda mi się odnaleźć to, za czym się uganiam, a co zwykło się nazywać tożsamością, małą ojczyzną, etnosem, kaszubskością – jak zwał, tak zwał.

Tymczasem nad jeziorem Bardze Duże minęła północ. Spojrzałem w ciemność. Idę spać, panie Mùmôcz. Twoje lepkie macki tu nie sięgną, prawda? Trzymaj swoje obwisłe grube wargi z daleka ode mnie.

Dach nad głową rozciągnąłem między drzewami kilka metrów od brzegu. Ostatni łyk żubrówki, co wykrzywia gębę, i przymknąłem oczy pełen wiary, że milczące Bory nie zechcą mnie niepokoić wiatrem i deszczem.

Spałem twardo, aż do momentu, w którym poczułem na twarzy nadchodzący dzień. Słońce. Do Babilonu wszedłem wczesnym przedpołudniem. Nazwa tej leśnej osady jest, trzeba przyznać, dość pretensjonalna. Przy asfaltówce stały dwa obejścia. Pierwsze było przed wojną po stronie niemieckiej. Drugie to dawna, również przedwojenna polska stanica Straży Granicznej. Dzisiaj to coś w rodzaju motelu z restauracją i eksponowanymi na zewnątrz zachętami dla kierowców TIR-ów, żeby tu nocowali. Tylko co tutaj, w środku lasu, miałyby robić TIR-y? W sieni przywitał mnie przyjemny chłód, zrzuciłem plecak, żeby jakoś się zmieścić w wąskich drzwiach. Młoda dziewczyna poinformowała, że owszem, można wypić kawę i kupić wodę. Ale nie może zaprosić na salę. Przygotowują uroczystość. Dziś niedziela pierwszych komunii. Zaproponowała, żebym wypił kawę na korytarzu albo na tarasie.

Garb na plecy, kije w dłoń, noga za nogą, wkrótce jezioro Duże Łowne. Zamknięty jeszcze ośrodek wczasowy i ścieżka wiodąca przez krainę bobrów. Aż miło patrzeć na ten cały malowniczy bajzel, który po sobie zostawiają. Nad brzegiem jeziora siedział wędkarz. Powiedział, że Łowne wcale nie takie łowne. Ryba nie bierze. A potem pokazał osiem ładnych dużych płoci w siatce. Strach pomyśleć, jak wyglądały jego wędkarskie trofea, kiedy ryba brała. Wymienił nazwę: Swory. Nikt nie mówi Swornegacie. Bo też nikt nie wie, jak to nazewnicze dziwadło odmieniać przez przypadki.

Nazwa Swornegacie nie wzięła się od garderoby, tylko od czynności umacniania brzegów. Na przestrzeni wieków brzmiała różnie: Swornigac, Swornigat, Swornigacz, Sworngatz, Swornegacz, Sworzonagacz. Swora to taki upleciony z trawy warkocz, który służył do gacenia, czyli umacniania brzegów.

W Małych Sworach, na przystani nad jeziorem przyglądałem się staruszkowi w stroju ludowym. Strój ludowy jest ogólnopolski, taki sam w każdym regionie. Wszechwiejski.

Mężczyzna ów miał na sobie materiałowe, ciemne spodnie, trudno było odgadnąć, jaki to kolor, najpewniej prakolor: granatowo-czarno-szaro-brązowy. Kto wie, może kiedyś, za czasów swojej świetności stanowiły nawet część jakiegoś garnituru kupionego w pedecie na specjalną okazję – czyjeś chrzciny lub czyjś pogrzeb.

Miał na sobie również podobną marynarkę, na pewno nie od kompletu, ale jej szarość odpowiadała wręcz bliźniaczo kolorowi spodni. Spod marynarki wystawała koszula robocza w grubą czerwono-czarną kratę, taka, jaką można kupić w niemal każdym wiejskim domu towarowym za dwadzieścia dziewięć dziewięćdziesiąt. Ten, powtórzmy, strój ludowy był jak mundur, jak uniform – nosząc go, mężczyzna wysyłał w świat informację: jestem miejscowy, bardzo różnię się od przyjezdnych.

Ci z kolei, wszyscy jak jeden mąż, literalnie i dosłownie, ubrani byli w obcisłe spodenki i koszulki z krzyczącymi żarówiastymi napisami. Właśnie trwał niedzielny najazd na Małe Swornegacie barbarzyńskich hord rowerzystów. Strój ludowy wyglądał organicznie i maskująco przy tych śliskich i plastikowo błyszczących w słońcu ciuchach. Strój ludowy pachniał ziemią, rybami, gnojówką, stajnią, szuwarami i wilgocią. Był antytezą syntetycznej oddychalnej sterylności rowerzystów.

Staruszek w stroju ludowym rozglądał się wokół siebie. Jak wytrawny łowca.

Patrzył inaczej. Był strażnikiem jakiegoś niesłyszalnego dla przyjezdnych rytmu. Wychwytywał bezbłędnie każde jego zakłócenie, każdy nietakt, każdą fałszywą nutę. Widział sensy ukryte, niedostępne dla żadnego z rowerzystów, żadnego z nas, przybyszy.

 – Masz papierosa? – zapytał.

 – Nie mam, od kiedy nie palę. Ale bym zapalił – odpowiedziałem. I nie skłamałem (akurat wtedy nie paliłem). – A ty palisz? – zapytałem.

 – Nie, ja też nie palę. Dlatego nie mam.

Odszedł. Bezczelnie podszedł do pary siedzącej obok przy stoliku.

 – Papierosa masz? – W tym pytaniu nie było zwykłej w tej sytuacji uniżoności, była zaczepka, wyższość ­organicznej marynarki nad obcisłą koszulką termojakąśtam.

 – Nie mam. Nie palę – odpowiedział smukły blondyn.

 – Ale ona ma. – Człowiek w stroju ludowym wskazał na dziewczynę, która tu przyjechała z blondynem.

Rzeczywiście, nie dało się zaprzeczyć, dziewczyna paliła cienkiego papierosa. Chłopak był wyraźnie zmieszany. Nie wiedział, co zrobić, czuł może, że powinien zareagować „jak mężczyzna”. Ale najwyraźniej nie chciał, nie potrafił, nie był dość zdeterminowany.

A miejscowy stał przy nim wyczekująco, wskazując twarzą na dziewczynę. Tak jakby oczywistym było, że dysponentem papierosów kobiety musi być mężczyzna i że to z nim należy negocjować. Z dość krępującej sytuacji wybawiła wszystkich sama dziewczyna. Wyciągnęła z paczki jednego papierosa i podała z ręki człowiekowi w stroju ludowym. Przy czym wysunęła go maksymalnie z dłoni, tak żeby plastik jej białej skóry nie miał kontaktu z brudnoszarą materią organiczną jego ciała. Wyraźnie nie chciała także, żeby człowiek ten dotykał pozostałych papierosów, które rowerzystka niebawem weźmie do ust. A jednak przez moment niemalże doszło do kontaktu fizycznego sterylnej dziewczyny i organicznego starca. To było jak zbliżenie dwóch światów, niebezpieczne i prowokacyjne, jak manewr wojska tuż przy pilnie strzeżonej granicy, której przekraczać nikomu nie wolno. W końcu cienki papieros zniknął w czeluści pomarszczonej dłoni naznaczonej ziemią i pracą.

Stary człowiek odszedł, napięcie opadło.

Czas mijał rozleniwiony upałem, ona, pokazując chłopakowi zdjęcia w smartfonie, pytała go zza zasłony swoich okularów przeciwsłonecznych, czy jest ładna. On zza zasłony swoich przeciwsłonecznych okularów odpowiadał, że tak, że jest ładna. Popijali piwo: on desperadosa, ona redsa. A potem zrobili sobie selfie. Wszystko już było idealne, dokładnie takie, jak powinno być. O człowieku, który teraz palił cienkiego papierosa, nie chcieli pamiętać. Pozostał dla nich obcy i drażniący, jak zapach gnojówki. Wsiedli na swoje rowery i odjechali.

Swornegacie (te właściwe, „duże”, po drugiej stronie Jeziora Karsińskiego) wyłaniały się ładnie, delikatnie, miękko. Zza zakrętu, po trochu, nie od razu. Skojarzenia z kobietą zrzucającą z siebie szlafrok mogą się wydać banalne, ale co zrobić, skoro były, i to wyraźne. Swornegacie zebrały się wokół wieży kościoła, jakby na nabożeństwo, jakby te wszystkie dachy i kominy słuchały w skupieniu Ewangelii i miały zaraz przystąpić do komunii.

Pomiędzy domami dostrzegłem anioły. Bieliły się w kurzu, gdy słońce chylące się już powoli ku zachodowi rzucało z boku pomarańczowe promienie. Biegały czymś zafrasowane, zaabsorbowane, zajęte swoimi sprawami. Grały w piłkę na podwórku, testowały nowiutkie rowery i hulajnogi. Albo po prostu siedziały po restauracjach w swoich albach.

To był dzień pierwszych komunii świętych.

Szukałem sklepu, potrzebowałem wody. W końcu znalazłem w podpiwniczeniu największej z restauracji. W sklepie kolejka do monopolowego. Stali faceci w garniturach. Zamawiali setki. Chowali flaszeczki do wewnętrznych kieszeni marynarek. Trzymali fason. Pod sklepem, posługując się małymi szklanymi buteleczkami, rozmawiali o swoich męskich sprawach. Zaraz wrócą celebrować pierwsze komunie do beznadziejnie bez­alkoholowych stołów w domach i restauracjach.

 – Dla kogo idziesz? – zapytał mnie chwilę później, gdy przechodziłem kolejny już raz przez tę wieś. Był mocno wstawiony. Chciał mnie namówić na piwo, które on zafunduje. Staliśmy, ściskając sobie prawice. Miał podbite oko i śmierdział nie do końca strawionym alkoholem. Namawiał, żeby się z nim napić, i nie chciał wypuścić mojej ręki ze swojej. Czułem, że moja dłoń utknęła w jakimś chropawym imadle i nijak nie można jej oswobodzić. To było zdecydowanie zbyt nachalne, nie spodobało mi się i momentalnie straciłem ochotę na wypicie z nim czegokolwiek.

 – Jak to: dla kogo idę? – Nie rozumiałem, o co mu chodzi.

 – No, na co jest chore to dziecko… Bo to dziecko?

 – Nie, nie idę dla żadnego dziecka, nie idę dla żadnego chorego, nie zbieram na nic pieniędzy.

Idę, bo lubię, dla siebie. W końcu udało mi się wymknąć i żwawo ruszyłem do przodu, zostawiając go za plecami. Słyszałem za sobą słowa, jak bardzo mnie szanuje za to, że idę, jak bardzo podziwia, że jestem prawdziwym podróżnikiem. Wydzierał się na pół wsi i ludzie przy stolikach, konsumujący pierwszokomunijne święto, zaczęli odwracać głowy w jego i moją stronę.

Nie dawało mi to spokoju. Dlaczego ten człowiek był przekonany, że idę „po coś”, że moje chodzenie ma jakiś dodatkowy sens, drugie dno?

Niektórzy pisarze, filozofowie, opowiadacze Drogi, tacy jak na przykład Rebecca Solnit, starają się tworzyć coś na kształt teorii podróży lub teorii chodzenia. Chodzenie jest stanem umysłu, filozofią (od starożytności rozpowszechniony był wśród filozofów pogląd, że chodzenie sprzyja myśleniu), ma wymiar zasadniczy i cywilizacyjny (dwunożność uwolniła przednie kończyny, co stworzyło nowe możliwości i w konsekwencji spowodowało rozwój mózgu u naszych przodków), polityczny (marsze za, marsze przeciw), społeczny (przechadzki zwyczajowe, obrzędowe), estetyczny (chodzenie w celu podziwiania piękna krajobrazu, malowania pejzaży, foto­grafowania), erotyczny (przechadzki mające na celu bliższe poznanie, intymną rozmowę bez świadków albo prokreację), religijny (pielgrzymki), sportowy czy zdrowotny… i wiele innych. Wszystkie te funkcje chodzenia autorka szczegółowo dzieli na cząstki elementarne i je analizuje. Chodzenie zatem, jako czynność naturalna i oczywista, zazwyczaj jest „po coś” i coś oznacza. I nie zawsze jest to związane ze zwykłym przemieszczaniem się. Może pytanie pijaka nie było pozbawione sensu.

Po co więc idę?

Nadciągała burza. Nie uśmiechało mi się spać gdzieś w krzakach. Godzinę później nad świętą dzisiaj wsią otwarły się niebiosa i prawdziwi anieli jęli lać wodę. Garami, wiadrami, beczkami, co tam który miał pod ręką. Ale ja już wtedy byłem w wynajętym mikrodomku w peteteku nad jeziorem Witoczno.

Standard petetekowski – lubię taki standard. Jest wystarczający, żeby dobrze wypocząć po drodze, i zarazem nie staje się fetyszem. Hotele zazwyczaj za wszelką cenę chcą być „luksusowe”, nawet jeśli nie są. W petetekach zaś luksus powinien być surowo zabroniony. Żeby się w głowach nie poprzewracało – wszak nie dla luksusów wędruje się po świecie.

Myślami wróciłem do Babilonu, wyciągnąłem zeszyt i spojrzałem w notatki. Na ścianie dawnej Strażnicy Granicznej, w oczekiwaniu na kawę, którą miałem wypić na tarasie, zanotowałem słowa spisane z gabloty, w której umieszczono pewien dokument – meldunek:

„Melduję, że dnia 11 lipca 1938 roku o godzinie 13-tej przebywała w znajdującej się przy samej granicy po stronie niemieckiej restauracji Franciszka Niklera z Niesewanz – wybudowanie[1] (przedpole placówki Charzykowo) wycieczka, składająca się z około 20 umundurowanych i częściowo uzbrojonych w krótką broń palną i białą członków SS i SA. W tym czasie przemaszerowała prowadzącą nad granicą szosą od strony Konarzyn do Chojnic drużyna z I Batalionu strzelców z Chojnic, którą hitlerowcy sfotografowali.

Następnie hitlerowcy udali się nad granicę po stronie niemieckiej ok. 20 metrów na drogę Niesewanz–Charzykowo – do kamienia granicznego 100, gdzie sześciu z nich, w tym jeden uzbrojony, podeszło o godzinie 13.40 do zapory granicznej, znajdującej się ok. 1 metr od linii granicznej po stronie polskiej. Na widok strażnika, Ktaraka Jana, hitlerowcy cofnęli się na teren niemiecki i razem z ich towarzyszami odmaszerowali w kierunku m. Niesewanz. Gdy byli na pewnej odległości od granicy usłyszeli śpiew powracającej z ćwiczeń kompanii I batalionu strzelców z Chojnic, wobec czego cofnęli się i o godz. 14 sfotografowali ją…”.

Zwyczajna, wydawałoby się, opowieść, żadnych fajerwerków. Oto dwudziestu chłopaków, może mężczyzn, w hitlerowskich mundurach włóczy się przy granicy; chcąc sprowokować polskich strażników, fotografuje polskich żołnierzy. I pewnie nikt nigdy nie wywiesiłby tego meldunku na ścianie, gdyby nie fakt, że ta niepozorna historia opowiada o tym, jak budzi się z drzemki bestia. Już warczy przez sen, ale jeszcze leży w barłogu. Podniesie łeb dopiero za rok.

A chłopcy w mundurach SS, w 1938 roku prowokujący polskich pograniczników, ze śmiechem i bezczelnie, uzbrojeni w broń krótką albo białą, w krótkich spodenkach na szelkach, cieszący się latem, za rok trafią do okupowanej Warszawy; będą zakładać getta, repetować broń i chłodzić rozgrzane lufy pistoletów w Piaśnicy; pilnować, by transporty do Stutthofu i Auschwitz kursowały regularnie; będą rozstrzeliwać cywilów w sierpniu 1944 roku na Woli; niecały rok później ze spuszczonymi głowami, w cywilnych ubraniach przedzierać się do swoich domów, unikając jak ognia spotkania z żołnierzami amerykańskimi lub radzieckimi.

Tymczasem w 1938 roku bestia pomrukuje, słychać to gdzieś na dnie śmiechu wygłupiających się i fotografujących pogranicze blond chłopców w mundurach SS i SA. A zdjęcia, które robią, jak najbardziej się przydadzą. Chodzi o to, żeby rozpoznawalne były na nich twarze polskich żołnierzy. Bo przecież właśnie przygotowywane są imienne listy, według których Niemcy w 1939 i 1940 roku wymordują około czterdziestu tysięcy mieszkańców Pomorza – w Piaśnicy, Szpegawsku i wielu innych miejscowościach na Kaszubach i Pomorzu. Dlatego tak potrzebne są zdjęcia żołnierzy, lekarzy, nauczycieli, księży, społeczników, urzędników. Selbstschutz. Formacja składała się z miejscowych Niemców, którzy najpierw donosili na swoich polskich sąsiadów, a potem ich zabijali. Na Pomorzu służyło w niej trzydzieści osiem tysięcy ludzi. Na jednego zamordowanego Polaka przypadał mniej więcej jeden jego sąsiad należący do Selbstschutzu.

Machina śmierci została już uruchomiona, choć 11 lipca 1938 roku pogoda była piękna i ptaki śpiewały jak dziś.

 

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.