Kultura kłamstwa

(eseje antypolityczne)

1
Urodziłam się w piątym dziesięcioleciu XX wieku, cztery lata po zakończeniu drugiej wojny światowej. Urodziłam się w Jugosławii, w małym przemysłowym miasteczku niedaleko Zagrzebia, głównego miasta Chorwacji. W tamtych latach rodziło się dużo dzieci. Kraj zniszczony wojną w przyśpieszonym tempie budował swoją przyszłość. Zgodnie z tym, co mówiła moja mama, w drugim roku życia nabawiłam się awitaminozy. Ale już w piatym roku, skosztowałam pomarańczy i dostałam pierwszą lalkę, co doskonale pamiętam. Począwszy od tej pierwszej pomarańczy, życie z każdym dniem potwierdzało niepowstrzymany
marsz ku lepszej przyszłości.

2
Kiedy poszłam do szkoły, nauczyłam się, że Jugosławia to kraj, który składa się z sześciu republik i dwóch okręgów autonomicznych, z sześciu narodowych wspólnot i wielu mniejszości narodowych. Nauczyłam się też, że w Jugosławii jest wiele zespołów językowych, a więc poza słoweńskim i macedońskim, poza językami mniejszości narodowych (albańskim, węgierskim, językiem Romów, włoskim itd.) istnieje chorwacko-serbski lub serbsko — — chorwacki, czy nawet sam chorwacki i sam serbski język, którym w rozmaitych wariantach mówi się w Chorwacji, Serbii, Czarnogórze i w Bośni. Nauczyłam się, że w Jugosławii są trzy duże wspólnoty religijne – katolicka, prawosławna i muzułmańska – i wiele pomniejszych. Nauczyłam się, że Jugosławia jest „małym i pięknym krajem na górzystych Bałkanach”. Nauczyłam się, że muszę strzec braterstwa i jedności jak źrenicy oka swego. Ten ostatni imperatyw był rodzajem sloganu, którego rzeczywiste znaczenie rozumiałam nie najlepiej. Prawdopodobnie myląca była dla mnie poetycka syntagma „źrenica oka swego”.

3
Kiedy podrosłam, wszystko, czego mnie nauczono, potwierdziło się jako prawda, a zwłaszcza piękno kraju
na górzystych Bałkanach. W pierwszych dokumentach w rubryce „narodowość” wpisałam: Jugosłowianka. Dorastałam wewnątrz ideologicznego systemu, który historycy i politolodzy nazywają t it oi zmem.
Przez titoizm rozumiano (zakłamany bądź rzeczywisty) intenacjonalizm (nawet wtedy, gdy on, Tito,
podróżował, a my podziwialiśmy tylko fotografie z jego dalekich podróży w gazetach). Na poziomie zwykłego życia ta ideologiczna klisza działała tak silnie, że moi rodzice zgodzili się przyjąć na wychowanie dwoje dzieci z Konga. Pamiętam, jak niecierpliwie czekałam na swoich „braci” z Konga, ale oni nigdy nie przyjechali z powodu, którego już nie mogę sobie przypomnieć. Przez titoizm rozumiano też (zakłamane bądź rzeczywiste) braterstwo i jedność, co w konsekwencji doprowadziło do stworzenia wspólnej jugosłowiańskiej przestrzeni kulturowej. Na poziomie życia powszedniego sprawy wyglądały dużo prościej: pierwszy chłopak, który mnie pocałował, miał na imię Budo, pochodził z Zaječaru, a pocałunek dokonał się na brzegu rzeczki, której nazwy już nie mogę sobie przypomnieć, ale w każdym razie w bratniej Serbii.
Przez titoizm rozumiano też (zakłamany bądź rzeczywisty) a nt y s t a l i n i zm, co na poziomie kultury
oznaczało zerwanie z i tak krótkim okresem socrealizmu, a na poziomie życia i śmierci – istnienie przez jakiś czas Nagiej Wyspy (Goli Otok), jugosłowiańskiego gułagu. Na poziomie życia powszedniego sprawy wyglądały dużo prościej: moja dziecięca kultura składała się z mitów greckich, opowieści o partyzantach i filmów hollywoodzkich. Moim dziecięcym idolem był Audie Murphy, bohater amerykańskich westernów. Myszka Miki dołączyła później. Filmy amerykańskie były najbardziej skutecznym i najtańszym wsparciem propagandowym dla słynnego „nie”, które Tito skierował do Stalina.

4
Dorastałam w kulturze, która szybko przyswajała sobie cudze wartości: od włoskich butów po kult pisarzy. Znalazłam się kiedyś na wieczorze literackim, którego gościem był znany amerykański pisarz. Wśród miejscowych czytelników odezwał się zbiorowy kompleks niższości. „Czy zna pan książki Ivo Andricia, Miroslava Krležy, Danila Kiša?” – moi rodacy zadawali pytania z gorliwą uprzejmością doskonałych kelnerów. „Nie” – odpowiedział spokojnie pisarz amerykański. „A Milana Kunderę?” – wyrwał się ktoś z publiczności. „Oczywiście” – odrzekł pisarz amerykański. Publiczność zadowolona odetchnęła. Wszyscy w tym momencie gotowi byli przysiąc, że Kundera jest naszym pisarzem. Wszyscy nawet gotowi byli przysiąc, że nasz kraj nazywa się Jugosłowacja, byle tylko Kundera nim pozostał. Naszym pisarzem.

5
Dorastałam w kulturze, która dumna była z tego, że dotrzymuje kroku świ at u z acho d n i emu, chociaż
w domu – jakkolwiek by to brzmiało nieprzekonująco dla czytelnika zachodniego, a także rodzimego, któremu przytrafiła się zbiorowa amnezja – zdarzały się rzeczy bardziej interesujące niż to, co działo się w świecie. Dlatego z głębokim zrozumieniem „wschodniego” i z dobrotliwym sceptycyzmem „zachodniego” człowieka wysłuchałam przed kilku laty swojego kolegi z Rosji, który w szczerym uniesieniu powiedział w duchu pierestrojki: „Przyjeżdżaj, przekonasz się, mamy postmodernizmu jak
gówna, po uszy. Tylko mydła nie mamy”.

6
Dorastałam w wielonarodowej, wielokulturowej i monoideologicznej wspólnocie, która miała przed sobą przyszłość. Polityka mnie nie interesowała. Rodzice nie uczyli mnie niczego. Słowa wi a r a, na ró d, na ro dowo ś ć, a nawet komu n i zm i pa r t i a – nic dla mnie nie znaczyły. Jedyne „polityczne” zdanie, jakie napisałam (a i to ściągnęłam od jakiegoś dziecka) brzmiało: „Kocham swój kraj, bo jest mały, więc mi go żal”.

7
Żyłam otoczona książkami i przyjaciółmi. Nie mogłam zrozumieć swojej mamy, która dziesięć lat temu z niewiadomego powodu zaczęła wzdychać: „Byle tylko nie było wojny, wszystko będzie dobrze, byle tylko nie było wojny”. Denerwowały mnie te westchnienia bez pokrycia, jej zatroskanie uznałam za oznakę starości. Jedyne obrazy, jakie słowo wojna mogło wywołać w mojej głowie, to scenki z popularnych komiksów dla dzieci o Mirku i Slavku, chłopcach-partyzantach. „Uważaj, Mirko, strzelają!”, „Dzięki, Slavko!” – toczyli komiksowy dialog mali partyzanci.

8
Pewnie dlatego, kiedy jesienią 1991 roku po raz pierwszy trafiłam do schronu, czułam się jak statystka w filmie wojennym. „Co dają dzisiaj w telewizji?” – pytała moja sąsiadka, osiemdziesięcioletnia staruszka, swoją córkę. „Zaczęła się wojna, mamo” – odrzekła córka. „Głupstwa pleciesz! Zaczął się film” – powiedziała staruszka i wygodnie rozsiadła się w fotelu.

9
Czas zatoczył koło i dokładnie po pięćdziesięciu latach, w dziewiątym dziesięcioleciu XX wieku, zaczęła się wojna. Tym razem nie było z ł ych Ni emc ów, c z a r nyc h f a s z y s t ów, lokalni współwinowajcy rozdzielili role między sobą. Tysiące ludzi straciły życie, domy, tożsamość, dzieci, tysiące ludzi stały się nieszczęśnikami, emigrantami, uchodźcami i bezdomnymi we własnym kraju. Wojna prowadzona na wszystkich frontach wdarła się we wszystkie zakamarki życia, sączyła się z wiecznie świecących
ekranów telewizyjnych, z wiadomości prasowych i fotografii. W poszatkowanym na kawałki kraju jednocześnie prowadzono wojnę rzeczywistą i mentalną. Granaty, prawdziwe i mentalne, ścierały w proch ludzi, domy, miasta, dzieci, mosty, pamięć. W imię teraźniejszości prowadzono wojnę o przeszłość, w imię przyszłości prowadzono wojnę przeciw teraźniejszości. Wojna w imię nowej przyszłości pożerała przyszłość. Wojownicy, panowie i władcy niepamięci, burzyciele starego państwa i budowniczowie nowych, za pomocą wszelkich możliwych strategicznych środków reaktywowali zbiorową amnezję. Samozwańczy władcy życia i śmierci wytyczali współrzędne tego, co słuszne i niesłuszne, lewe i prawe, prawdziwe i zakłamane.