Fuerte

Trzy dni po przyjeździe na Fuerteventurę pojechałem do Tefíi, małego miasteczka rozrzuconego na równinie otoczonej górami, będącej wspomnieniem po olbrzymim  kraterze – najstarszym na całych Kanarach. Ziemia jest tu wysuszona, czerwona, słońce pali. Kiedyś w Tefíi było lotnisko – pierwsze na wyspie. Pozostały po nim szeroka, przecinająca krajobraz asfaltowa szosa i kilka budynków zaadaptowanych do celów mieszkalnych i przemysłowych. Na niewielkim wzniesieniu w zachodniej części miasteczka znajdują się obserwatorium astronomiczne oraz schronisko młodzieżowe. Obok, na nowiutkim placu zabaw, dokazują dzieci. Wiatr kotłuje się tutaj, huczy i przegania chmury nadciągające znad oceanu, dzięki czemu jest to doskonałe miejsce do obserwowania gwiazd. Nocą rozsypany po niebie brokat i Droga Mleczna, która wygląda tu jak babie lato, wydają się na wyciągnięcie ręki. Gwiazdy i planety widać wyraźnie, wręcz nierealnie. Widoku nie zakłócają wcale pojedyncze blade światła miasteczka, rozjaśniające ganki i wejścia do parterowych domów. W ciągu dnia stada kóz bieżą po piaszczystej równinie, skubiąc tabaiby. Para ścierwników krąży wysoko na niebie, przywodząc na myśl wskazówki zegara poruszające się po wielkiej błękitnej tarczy. Słychać ryczenie osła i jęk norii.

Mogłoby się wydawać, że jest to miejsce kompletnie zapomniane, porzucone przez świat i historię, wiodące własne, równoległe życie na uboczu czasu i przestrzeni. Jednak już wjazd na teren obserwatorium i schroniska daje do myślenia. Szeroka droga prowadzi w kierunku kamiennego muru i potężnej bramy. Za nimi, w niepokojącym porządku, stoją budynki, którym trudno przypisać jakąkolwiek indywidualną cechę. Choć zostały pomalowane na różowo i ozdobione muralami, co nieco zatarło ich złowrogi, bezosobowy wyraz, to wprawnego oka nie zwiodą te sztuczki współczesnej kultury adaptacji. Zresztą wystarczy trochę bardziej wytężyć wzrok, by na skwerze zasypanym wulkanicznym żwirem, wśród wilczomleczy, dojrzeć rozłupany na pół głaz i grawerowane tablice. Upamiętniają one więźniów obozu koncentracyjnego, mieszczącego się w tym miejscu w latach 1956–1966 (wedle innych źródeł: 1954–1966). Byli to głównie homoseksualiści, we frankistowskiej Hiszpanii uważani za dewiantów. Skazywano ich na przymusowe roboty na mocy ustanowionego jeszcze za II Republiki prawa dotyczącego użyteczności społecznej, które początkowo wymierzone było przeciwko włóczęgom, stręczycielom, koczownikom i żebrakom, ale za dyktatury stało się narzędziem represji przede wszystkim wobec gejów. Aresztowano przeważnie mężczyzn w wieku od osiemnastu do dwudziestu trzech lat. Ich siłę i młodość bezlitośnie eksploatował reżim.

Obozem w Tefíi, eufemistycznie nazywanym „kolonią rolniczo-karną”, zarządzał były kapelan wojskowy. Kościół katolicki zawsze widział we Franco sprzymierzeńca – i to śmiertelnie skutecznego – w tępieniu komunistów i homoseksualistów. Załogę tego miejsca stanowili niegdysiejsi żołnierze, policjanci oraz recydywiści. Bez oporów zmuszali oni osadzonych nie tylko do katorżniczej pracy w polu, przenoszenia w pełnym słońcu kanistrów wypełnionych wodą z odległej studni, całodziennego dźwigania kamieni, ale także kazali im godzinami stać na klepisku i z wyprostowanymi w faszystowskim geście ramionami śpiewać hymn Falangi Cara al sol. Wynędzniałych i spragnionych więźniów, wysuszonych przez saharyjską lampę, do której mieli wznosić spaloną twarz, pojono słoną wodą i karmiono gofio z cebulą, starym grochem, który już dawno oblazły robaki, lub kiełkującymi ziemniakami. Po trzech latach odsiadki ci nieszczęśnicy opuszczali obóz ostatkiem sił. Wzdęci, wychudzeni, z rozstrojonym żołądkiem. Postarzali i chorzy. Żywe trupy. Nie byli już zdatni ani do pracy, ani do życia. Na tym jednak nie kończył się ich koszmar. Po zwolnieniu co miesiąc musieli meldować się na komisariacie. Nie wolno im też było wrócić do miejsca, gdzie mieszkali dotychczas. Wielu osiedlało się więc na Fuerteventurze i dożywało tu swoich dni. Poniekąd, w jakiś przedziwny sposób, powtarzali oni los Guanczów.

Na ulicach byli więźniowie spotykali swoich katów. Tak było przez lata, bo w postfrankistowskiej Hiszpanii nie spieszono się z rozliczaniem oprawców. Zbrodniarze żyli (i żyją nadal) obok ofiar, czasem drzwi w drzwi. Zresztą wielu Hiszpanów wciąż uważa generała Franco za zbawcę narodu – wierzą, że uchronił kraj przed wojną, wyciągnął z zapaści gospodarczej i zapewnił wieloletnią prosperity; jego rządy kojarzą z opieką socjalną i sprzeciwem wobec komunizmu. Czasy Franco były apogeum dumnej karlistowskiej polityki, wraz z jej feudalnymi stosunkami ziemskimi, które faworyzowały arystokrację, bogacących się przedsiębiorców i urzędników oraz majętnych hidalgos. Słowem, za generała wilk był syty i owca cała. W tym sensie przypominał on naszego nieodżałowanego

„dziadka” Piłsudskiego.

Fuerteventura należy do miejsc, gdzie jeszcze żywa jest pamięć o dyktatorze. Niektóre ulice wciąż poświęcone są postaciom związanym z reżimem – na przykład wojskowemu naczelnikowi Wysp Kanaryjskich Franciscowi Garcíi-Escámezowi – i wydarzeniom z czasów dyktatury. Tytuł honorowego przewodniczącego Cabildo, czyli czegoś na kształt rady municypalnej, odebrano generałowi dopiero w 2015 roku. Zwykło się mówić, że Fuerteventura, Lanzarote i Gran Canaria były profrankistowskie, natomiast Teneryfa, El Hierro, La Gomera i La Palma – republikańskie. Oczywiście jest to duże uproszczenie, ale jak każde, ma w sobie ziarno prawdy.

Franco odwiedził Fuerteventurę tylko raz – w październiku 1950 roku. Była to krótka, jednodniowa, ale znacząca w historii wyspy wizyta. Dyktator zszedł na ląd w Puerto de Cabras (dzisiejszym Puerto del Rosario), gdzie przywitał go tłum specjalnie spędzonych na tę okazję Majoreros. Potem odwiedził jedną z miejscowych farm, wizytował lotnisko, aż w końcu wybrał się do położonej na zachód od Tefíi osady Las Parcelas, która była dumą wspomnianego już Garcíi-Escámeza. Rok wcześniej ukończono tam budowę wielkiej tamy. Podczas rzęsistych grudniowych i styczniowych ulew miała ona zatrzymywać spływającą do oceanu wodę. Wtedy też powstało kilkadziesiąt domów dla osadników zatrudnionych przy rekultywacji miejscowego rolnictwa. Dzięki nowoczesnemu systemowi kanałów ziemia między Tefíą a Atlantykiem miała dawać niewidziane dotąd plony; wyrosłe tam pomidory rychło stały się jednym z głównych towarów eksportowych Fuerteventury. Dobra passa nie trwała jednak długo. Słabnące z roku na rok opady, jałowienie ziemi, silne wichury i nieprzyjazny w gruncie rzeczy, oceaniczno- pustynny klimat sprawiły, że ambitne plany diabli wzięli. Dzisiaj w Las Parcelas z dwustu osadników pozostało ledwie kilkunastu. Osiemdziesięcioletni pionierzy wspominają minione czasy dobrostanu, kiedy przyjeżdżał tu sam generał i w obstawie swojej świty, pod rękę z Garcíą-Escámezem, salutował wyciągniętą w przyszłość prawą dłonią. O rolniczych wyczynach fuerteńczyków rozpisywały się wtedy gazety nie tylko na Wyspach Kanaryjskich, ale także na Półwyspie Iberyjskim. Cóż – było, minęło. Teraz pośród jałowych ziem, w pełnym, bezwzględnym słońcu, mieni się przypominająca jęzor turkusowa kałuża, wspomnienie po niegdysiejszym zalewie.

Franco swoją wizytą w 1950 roku dał Fuerteventurze nadzieję. Nadzieję na mniej tragiczne jutro. Wieścił wyspie wielką przyszłość i rozpościerał przed miejscową ludnością dalekosiężne plany rozwoju, obejmujące przemysł, rolnictwo oraz rybołówstwo. Zapowiedział też budowę nowego lotniska i otwarcie się na turystykę. Nie mówił nic o obozie…

Warto wspomnieć, że mimo neutralności Hiszpanii II wojna światowa – podobnie jak wcześniejsza wojna domowa – dała się na Kanarach mocno we znaki. Oba konflikty przyniosły głód i nędzę. Zmęczeni ludzie liczyli na przełom; wierzyli, że los musi się w końcu odmienić. Nadzieję na to upatrywano we Franco, tym bardziej że na archipelagu żywe było przekonanie, iż generał darzy to miejsce specjalnymi względami. Chwilę przed wojną domową, w lutym 1936 roku, został tutaj – jak sam twierdził – zesłany, aby pełnić funkcję komendanta wojskowego Wysp Kanaryjskich. Z Gran Canarii, na pokładzie samolotu Dragon Rapide, wyruszył do Melilli, gdzie objął dowództwo nad zbuntowanym garnizonem, a wkrótce potem przeprawił się z nim przez Morze Śródziemne do kontynentalnej Hiszpanii – i rozpoczął bratobójczą wojnę.

Kanary, poza La Palmą, w zasadzie od razu podporządkowały się Franco. Dlatego wojny jako takiej właściwie na wyspach nie było. Dotarły tu tylko jej echa. Zdarzały się – owszem – aresztowania, zabójstwa polityczne pod osłoną nocy, wyrzucanie niewygodnych ludzi za burtę na środku oceanu czy represje wobec mniejszości seksualnych i lokalnych polityków, ale miejscowego, doraźnego terroru nie sposób porównać z tym, który szalał na Półwyspie Iberyjskim. Na Fuerteventurze mówi się, że Franco popierali pasterze i właściciele ziemscy, natomiast rybacy opowiadali się za Republiką. Dlatego właśnie tych ostatnich najbardziej ciemiężono. Można by zaryzykować stwierdzenie, że wojna domowa była także konfliktem między ludźmi morza a ludźmi ziemi – między tymi, którzy żyją na wybrzeżu i nie posiadają wielkiej własności, a tymi, którzy zamieszkują interior.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.