Gambit orangutana

Opowieść o polskich szachach

Półsierota, którego większość rodzeństwa zmarła w dziecięctwie, słaby i chorowity, miał pójść w ślady zmarłego ojca i zostać rabinem. Matka ledwie wiązała koniec z końcem, oddała go zatem na wychowanie dziadkom. Ci wkrótce posłali go do szkoły w Białymstoku. Tam uczył się razem ze swoim przyszywanym bratem Chaimem Hellerem, synem drugiego męża matki, rabina Hellera, zwanego geniuszem z Pińska. Potem najprawdopodobniej poszedł do jesziwy. Co tu dużo mówić: wszyscy pokładali w nim spore nadzieje, choć po prawdzie od wczesnych lat wydawał się „jakiś dziwny”.

Istnieje kilka opowieści o kuszeniu Akiwy. Być może wszystkie są apokryficzne. Wedle jednej z nich zamiast studiować, włóczył się po Białymstoku, aż któregoś dnia, z nudów albo by schronić się przed zimnem, zaszedł do kawiarni Sztejna w kamienicy Wołkowyckich na rogu Mikołajewskiej i Aleksandrowskiej, gdzie namiętnie grano w szachy – i to był jego koniec. Inni mówią, że za obskurnym budynkiem chederu, gdzie cuchnęło łajnem, kilku jego kolegów rozstawiło raz na odwróconym wiadrze szachownicę i rozegrało kilkuminutową partię. Od razu zauważył, że przesuwają bierki bez ładu i składu – że brak im wizji, przenikliwości, że są matołami. Ktoś inny przekonuje, że przecież Akiwa do żadnego chederu nie chodził, bo był chorowity i do tego „tępak”. Większość jednak się zgadza, że w wieku kilkunastu lat przedłożył nad Talmud rozprawę o szachach – Trattato del nobilissimo gioco de scacchi [Traktat o szlachetnej grze w szachy] Włocha Gioachina Greco, zwanego Kalabryjczykiem, który w 1809 roku przetłumaczył na hebrajski Cwi Ulri Rubinstein. Ki diabeł podrzucił to Akiwie? Nie wiadomo. Odtąd ta siedemnastowieczna księga stać się miała dla niego źródłem teoretycznej wiedzy. Sam tak wspominał po latach na łamach pisma „Wiener Schachzeitung”:

W szachy nauczyłem się grać jeszcze w chederze w czternastym roku życia. Teorią zacząłem zajmować się w szesnastym roku życia. Nauczycielem moim był słynny H. Salwe*. Pamięć miałem bardzo dobrą i specjalnie szachową – pamiętam wszystkie moje partie turniejowe z ostatnich dwudziestu lat. Szachy dają mi zadowolenie estetyczne, ładne i poprawne kombinacje wzbudzają we mnie wprost młodzieńczy zapał7.

Niby jeszcze chwilę starał się łączyć namiętność do gry z nauką, ale jałowe to były trudy. Każdy, kto kiedykolwiek dał się ukąsić szachom, wie, że nie ma w świecie nic lepszego od ich harmonii i dramaturgii. Jak mawiał holenderski szachista Hans Ree: „Szachy są wystarczająco piękne, aby zmarnować na nie życie”.

W końcu Akiwa zwrócił się z prośbą o lekcje do inżyniera Szmula Wilsona, który w przyszłości będzie o sobie mówił jako o odkrywcy talentu wielkiego mistrza. Według wersji Wilsona w 1900 roku

w kawiarni pani Trojskiej […] zaczął pojawiać się ciemnolicy i dość mizernie wyglądający młody człowiek. Był to Rubinstein […]. Przychodził, by dla poratowania zdrowia napić się kefiru. Całymi godzinami potrafił siedzieć i obserwować partie, sam nie grając. Pewnego wieczoru podszedł do mnie i poprosił, by pomóc mu w nauczeniu zasad gry. Zgodziłem się. Po pierwszych partiach zorientowałem się, że ma wyjątkowy talent. Poprosił mnie, by mógł przychodzić do mojego mieszkania […]. Od tej pory „kradł” wszystkie moje niedzielne poranki, przychodząc o świcie. Po trzech miesiącach nie mogłem już z nim wygrać ani jednej partii. […] W tym czasie mieszkał w Białymstoku ważny (rosyjski) inżynier kolejowy; miał on niegdyś okazję zagrać ze [Wilhelmem] Steinitzem […]. Również on został pokonany przez żydowskiego chłopaka8.

* O Henryku Salwem, jednym z najlepszych graczy w zaborze rosyjskim w początkach XX wieku, zob. rozdział II.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: julita@czarne.com.pl.