ZATO

Miasta zamknięte w Związku Radzieckim i Rosji

Ponad milion obywateli Federacji Rosyjskiej mieszka w ZATO, czyli w miastach zamkniętych ogrodzonych płotami i wymagających przepustek. Lokalizacje wyróżniają niecodzienne obyczaje, które z trudem mieszczą się w głowach osobom pochodzącym z krajów zachodnich. Rosjanie do tego przywykli i mało co ich dziwi. Traktują osobliwości jak element krajobrazu. W tamtą stronę tajga, w tamtą tory do Czelabińska, a w tamtą zamknięty Nowouralsk, w którym punkt obsługi obywateli załatwiających różne sprawy urzędowe znajduje się w tym samym budynku co Centrum Wzbogacania Uranu. W Rosji istnieje trzydzieści osiem ZATO. Na niektóre składa się kilka miejscowości, o ile ogrodzono również okoliczne wioski. Część chowa się za płotami od ponad siedemdziesięciu lat, na podstawie dekretów podpisanych przez Stalina lub Berię. W trakcie zimnej wojny miasta zamknięte były tak tajne, że oficjalnie w ogóle nie istniały. Publicznie poinformowano o nich dopiero w 1992 roku. ZATO to skrót od terminu zakrytoje administratiwno‑tierritorialnoje obrazowanije  (lub obrazowanija, w liczbie mnogiej). Rodzimy użytkownik języka rosyjskiego rozumie go jako zamknięty, wydzielony administracyjnie teren bez swobodnego dostępu. W polskim tłumaczeniu najczęściej używa się niewiele mówiącej kombinacji „zamknięta jednostka administracyjno-terytorialna”. Najważniejszy przekaz jest zawarty w pierwszym przymiotniku. Goście nie są tu mile widziani, co daje się dostrzec na każdym kroku. Na tablicy przed wjazdem do miasta Swietłyj napisano: „Stój! Cofnij się! Wstęp do strefy wzbroniony”. Inne znaki ostrzegają, że wtargnięcie osób postronnych będzie równoznaczne z aresztowaniem. Wiosną 2022 roku przy Mieżgorje wisiała kartka w koszulce na dokumenty. Jej autor groził bez zbędnych ceregieli: „Uwaga!!! To jest ZATO! Do intruzów się strzela!”.

Z powodu sekretów miast zamkniętych Rosjanie nie mogą swobodnie poruszać się po własnym kraju. Płoty ciągną się kilometrami, w wielu miejscach otaczają je pozbawione trawy pasy ziemi. Zazwyczaj starannie zagrabione, aby łatwiej było dostrzec ślady. Na szczycie ogrodzenia mocowany jest poskręcany w spiralę żyletkowy drut kolczasty. Żołnierze regularnie patrolują teren z psami tropiącymi, inni oglądają nagrania z monitoringu. Zabezpieczenia przypominają pilnie strzeżoną granicę państwa, choć po obu stronach płotu znajduje się Federacja Rosyjska.

Nie da się ukryć, że miasta zamknięte budzą zdumienie. Ich historia przypomina najczarniejsze czeluści Związku Radzieckiego w pigułce. Bezpośrednio wiąże się z najbardziej spektakularnymi radzieckimi katastrofami, a zarazem z największymi sukcesami. Wyliczenie ich ciurkiem przypomina scenariusz filmu sensacyjnego, którego scenarzyści zdecydowanie przesadzili z siłą wyrazu i zagęszczeniem nazwisk światowych przywódców.

Również współczesne dzieje nietypowych lokalizacji nie przestają zadziwiać. Wydają się przejaskrawione, nierzeczywiste. Regularnie figurują w raportach specjalistów do spraw bezpieczeństwa i serwisach informacyjnych. Z reguły przy okazji afer na niebywałą skalę lub międzynarodowych awantur, w które zaangażowane są wywiady co najmniej dwóch różnych państw, ewentualnie ponurych wydarzeń i pytań typu: „Skąd pochodził polon-210 użyty do zabójstwa Aleksandra Litwinienki?”.

Lokalizacje były, są i najprawdopodobniej będą przedmiotem dezinformacji. Najpierw przez dekady ukrywano, że ZATO istnieją, następnie zaprzeczano, że pracuje się w nich nad bronią masowego rażenia. Dawniej posługiwano się wyjątkowo toporną propagandą, dziś serwuje się wyrafinowane, wielopłaszczyznowe, wielce zawiłe intrygi.

Około 2010  roku Rosja zaczęła prowadzić zakrojoną na ogromną skalę kampanię dezinformacyjną skierowaną na rynek zagraniczny. Miała ona dowieść, że miasta zamknięte są niepoważnym mitem, demonizowanym przez histerycznie nastawione osoby robiące z igły widły i rzekomo niesłusznie sugerujące, jakoby za płotem skrywano bliżej niesprecyzowane sekrety. Zakończyła się sporym sukcesem, ponieważ namieszała ludziom w głowach.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji pod adresem: jakub.nowacki@czarne.com.pl