Jak wyglądałby Wiedeń, gdyby na sto lat stał się częścią Słowacji? A jak wyglądałby kontrolowany przez Kosowian Belgrad albo Petersburg jako stolica Finlandii?

Czasem pakuję plecak i jadę na kilka dni do historii alternatywnej. Bo jeśli spojrzeć na naszą okolicę z perspektywy mojego pradziadka Johanna sprzed stu lat, to wszystko to, co się tu stało, nie mogło się wydarzyć, to, co się tu stało, jest jedną wielką historią alternatywną.

Johann mógł tylko fantazjować, jak wyglądałaby rumuńska prowincja, gdyby ją pół wieku sowietyzować, a potem pozwolić jej rządzić się samej. A my możemy pojechać do Mołdawii i sami to zobaczyć.

Jak wyglądałaby Polska, gdyby stała się częścią państwa radzieckiego, a potem Białorusi? Jedźcie do Grodna.

Kim byliby Węgrzy, gdyby sto lat przyszło im żyć na Słowacji? Zapraszam do Gabčíkova lub Štúrova.

Jak wyglądałoby węgierskie miasteczko, gdyby stało się czechosłowackie, potem radzieckie, a w końcu ukraińskie? Jedźcie na Ruś Zakarpacką, najlepiej do Mukaczewa.

Jacy byliby Polacy, gdyby przez kilkadziesiąt lat byli sowietyzowani, a następnie rusyfikowani i lituanizowani? Powłóczcie się po Wileńszczyźnie, najlepiej po Sołecznikach.

Kręciłem się po tych wszystkich ślepych kiszkach Europy z wywieszonym jęzorem, ale nigdy nie wpadłem na to, że to samo mam parę minut jazdy autem od rodzinnego domu. Że tym samym są polscy Niemcy z Gogolina, Opola czy Ciska – nieprawdopodobnym wariantem historii, który jednak się odbywa.

Polscy Niemcy nie są ani Polakami, ani bundesdeutschami, RFN jest dla nich na ogół tym, czym dla Australijczyka Anglia.

Polscy Niemcy mają własną niemieckość, tak jak mają ją Luksemburczycy, Austriacy, Niemcy siedmiogrodzcy, kazachstańscy czy „wilcze dzieci” na Litwie. Nie są w diasporze, bo znikąd nie wyjechali. Czyni ich to zresztą jeszcze bardziej niemieckimi, gdyż niemiecką cechą jest przywiązanie do heimatu często większe niż do centrum. RFN nie jest dla większości tutejszych Niemców wzorem, do którego trzeba równać i do którego trzeba dojrzeć (tym bardziej że na przykład Niemcy z Cieszyna czy Bielska w Prusach ani Niemczech w ogóle nie żyli).

I wszystko wskazuje na to, że są skazani na wymieranie. Choć pewnie nie na wymarcie. Tak jak na całym świecie mniejsze społeczności rozpływają się w większych. Dzieje się to zawsze tym szybciej, im mniej różni mniejszą od większej, a tutejszym Niemcom nie pomaga w niewymieraniu fakt, że ich muttersprache to częściej słowiańska godka niż niemiecki, że dzieci z mieszanych małżeństw nie znają już często niemieckiego.

Ale póki żyją, są fenomenem. Jak Serbołużyczanie w Niemczech, tylko zupełnie na odwrót. Tak jak góry powstają jako wypiętrzenia po zderzeniu płyt tektonicznych, tak oni powstali po słowiańsko-germańskim zderzeniu, powstali przez osmozę, wskutek wiecznych abordaży jednych do drugich. I może są jednym z ostatnich reliktów tej mitycznej górnośląskiej pograniczności.

         Stoję na tym nieszczęsnym opolskim rynku, myślę o tym wszystkim i sam zastanawiam się, jaką rolę niemieckość odegrała w moim dzieciństwie.

Najpierw był satelita z niemieckimi kanałami. W latach dziewięćdziesiątych domy autochtonów można było rozpoznać po zawieszonych na nich czaszach, a może nie, w każdym razie ja tak to pamiętam. Jednym z moich najwcześniejszych wspomnień są rodzice sprowadzający mnie piętro niżej do dziadków, gdzie oglądałem niemieckie bajki. To działo się rano. Po południu babcia brała pilota i przełączała na Modę na sukces, chyba leciała na RTL-u, może na ZDF-ie. Czasem patrzyłem z nią, bo kreskówki z pierwszej połowy dnia przyzwyczaiły mnie, że telewizję można oglądać, nawet gdy nie rozumie się ani słowa. Niemcy emitowali serial z wyprzedzeniem kilkudziesięciu odcinków względem TVP, co dawało babci zasadniczą przewagę nad córką. Nieraz byłem świadkiem, gdy przy popołudniowej kawie babcia nie wytrzymywała i opowiadała, co Brooke dziś wyszprechała Ridge’owi, moją matkę trafiał jasny szlag, a mnie fascynowało to, że babcia zna przyszłość.

Gdy wyrosłem z bajek, zaczęły się skoki narciarskie i walka dobrego Małysza ze złymi Niemcami: ze Schmittem, później z Hannawaldem. Tak jak pokoleniu mojego ojca o odwiecznym antagonizmie słowiańsko-germańskim przypominali Gustlik i Borewicz, tak moje pokolenie utrwalało sobie tę prawdę na mamuciej w Harrachovie. Ach, co się działo, gdy czasem polska telewizja traciła sygnał i obraz znikał. Napływowi bezsilnie kipieli ze złości, a autochtoni mieli plan awaryjny, taki sam zresztą jak zwykle – zamianę Polski na Niemcy. Ja też zbiegałem do dziadków i przełączałem się na satelitę. Ale za jaką cenę! Czułem się, jakbym na wojnie rozszyfrował Enigmę i podsłuchiwał wroga. Tam panowały już odwrotne reguły, tam wpatrywałem się w tych samych fruwających skoczków, ale słuchałem opowieści bluźnierczej, tych wszystkich niezrozumiałych „wilkomen-garmisz-partenkirsien-martinszmit-martinszmit-wunderbar-fantastiś-telemark!”, zanurzałem się w rzeczywistość heretycką, w której dobry Polak był zły, a źli Niemcy budzili entuzjazm niczego nierozumiących sprawozdawców.

Sport sprawiał, że polskość i niemieckość bardziej mi się konturowały, bo na co dzień niemieckość była przezroczysta. Niemieckość krewnych i przyjaciół dziadków, ta, którą znałem, była zresztą raczej podkręconą na maksa śląskością i tak jak pokemony miały swoje kolejne ewolucje, tak w moich dziecięcych oczach Niemiec był kolejną ewolucją Ślązaka, ale ewolucją przaśną, a ścieżką dźwiękową tej śląskiej niemieckości było heimat-disco.

Do Niemiec aż do dorosłości nie pojechałem. I dobrze, bo zaburzyłoby mi to naturalny porządek rzeczy. Niemcy były bowiem krainą, z której się wyłącznie przyjeżdżało. Gdy nadchodziły święta, na okolicznych ulicach tłoczyły się audice i ople na blachach z Dortmundu, Bochum i Düsseldorfu, swoim warkotem zwiastowały rychłe przybycie zajączka na Wielkanoc lub Dzieciątka na gwiazdkę. Ich kierowcy wytaczali się na zewnątrz i mówili o autobanach i tanksztelach, a miejscowi odpowiadali nie wiedzieć czy to po śląsku, czy po niemiecku chóralnym „ja, ja, ja”.

Z tymi wciskanymi dyskretnie markami i kawowymi czekoladami Schogetten byli bardziej jak nasi aniołowie stróże niż realni ludzie. Ci zjawiający się znienacka Hatifnatowie z Zagłębia Ruhry prędko znikali, ale nigdy zupełnie. Gdy na przykład mój kuzyn z Butzbach wyrastał z ciuchów, ja je dostawałem. W paczkach były też majtki. Kuzyn podpisywał się na metkach, żeby nie pogubić ubrań na koloniach. Pół dzieciństwa, gdy siadałem na toalecie, widziałem między nogami, na majtkach, pierwszą literę jego imienia i nazwisko, z których jakiś czas po wyjeździe wujostwa do Rajchu zniknęła polska diakrytyka. Krępowała mnie ta jego dyskretna obecność w najbardziej intymnych chwilach dnia. Później szedłem do mojego pokoju, który urządzony był meblami Schmidtów. Nigdy ich nie poznałem, wiedziałem tylko, że zostawili niemal cały dobytek, gdy za komuny nielegalnie wyjechali do Niemiec. Pamiętam też rower, wideo, auta, naczynia. Można było mieć poczucie, że żyjemy w rupieciarni moich krewnych i dawnych sąsiadów.

Z dziećmi tych, którzy wyjechali około 1989 roku, rozmawiałem jeszcze po polsku, ale z prawnukami Else i Hansa nie rozumieliśmy się już ni w ząb, bo oni tylko po niemiecku, ja tylko po polsku. Rodzina rozłaziła się w szwach i tylko babcia Marysia potrafiła czasem skleić te dwa światy. Zna niemiecki, choć do dziś nie potrafi wyjaśnić dlaczego. Nigdy się go nie uczyła, a jakimś cudem swobodnie przeczyta książkę, obejrzy Modę na sukces, porozmawia. Skoro niemczyzną przeszła tak bardzo, niemieckość musiała się unosić w powietrzu, gdy była mała, w domu musiało się jeszcze dużo szprechać. Kilka razy słyszałem, jak plotkowała po niemiecku przez telefon z ciocią Lodzią. Ciocia, rocznik 1929, zmarła dopiero kilka lat temu. Niemal do końca miała dobrą pamięć, mogłaby mi wiele opowiedzieć o Else, Hansie, Urbanie, ale nigdy do niej nie zadzwoniłem, nigdy nie pojechałem, nigdy o nic nie spytałem. Jej dzieci nic mi już nie powiedzą.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.