Amerykański fikcjonarz

APPENDIX: L I S T Y

List pierwszy
Zagrzeb, 1 sierpnia 1992

Czy jest życie przed śmiercią? Niedawno przypomniałam sobie tę rumuńską zagadkę z muzeum komunistycznego czarnego humoru i po raz pierwszy zamyśliłam się nad nią poważnie.
— Nie — zdecydowanie powiedziała mama. — Jest tylko przetrwanie.

Słowo p r z e t r w a n i e całkiem zastąpiło tu słowo ż y c i e. Byle jakoś przetrwać, wzdycha sąsiadka. Najważniejsze, że żyjemy, jakoś się przetrwa, mówi mój znajomy. W tych czasach najważniejsze jest przetrwanie, zauważa dziarsko pani Michelina. Pani Michelina przetrwała drugą wojnę światową, pierwsze niezależne państwo chorwackie, komunistyczną Jugosławię, drugie niezależne państwo chorwackie, kolejną wojnę — więc chyba wie, co mówi.

Żeby się w ogóle dowiedzieć, co znaczy przetrwanie, człowiek musi przede wszystkim ocaleć. A jeżeli ocaleją także jego najbliżsi, jeżeli w dodatku ma dach nad głową i zdoła przezwyciężyć myśli samobójcze, to obywatel niezależnego, uznanego na arenie międzynarodowej państwa chorwackiego może próbować przetrwać w warunkach pokoju.
— Najważniejsze to się nie denerwować i nie jeść wieprzowiny — mówi mama.
Po wielomiesięcznej nieobecności w Zagrzebiu posłusznie przyjmuję wszelkie rady.
— Dlaczego? — pytam.
— Podobno w zarżniętych świniach rzeźnicy znajdują złote łańcuszki, pierścionki, złote korony dentystyczne... — mówi konspiracyjnie mama, po czym spokojnie dodaje: — Ja i tak nie jem mięsa.
— Dlaczego?
Dlatego, że jest drogie.

Ludzie gotowi do przetrwania to dziwny gatunek. Jeżeli człowiek znajdzie się przypadkiem w domu wariatów, nie powinien odwoływać się do logiki świata zewnętrznego, ale przystosować się i uszanować szaleństwo jako nową normę zachowania. Może to właśnie zdolność do adaptacji czyni ludzi praktykujących przetrwanie dziwnym gatunkiem.

Osobie, która postanowiła przetrwać, potrzebne są przede wszystkim dokumenty. Dokumenty łagodzą powszechne uczucie życia w otchłani, mając dokumenty, można podejmować ważne decyzje. Po długich godzinach spędzonych w kolejce czekających na nowy dowód osobisty dotarłam wreszcie do okienka. Narodowość? — wrzasnęła urzędniczka.
— Bez narodowości — odparłam.
— Nie ma czegoś takiego! — krzyknęła.
— Jest chyba rubryka... „inni”?
— Nie ma! Proszę podać, kim pani jest, i nie utrudniać mi tu pracy! — nakazała urzędniczka, zwracając się tym razem do kolejki, całkiem jak w sowieckich podręcznikach totalitarnego bon tonu.
— Na pewno jest Serbką, ale boi się przyznać — skomentował sytuację ktoś za moimi plecami.
— Jest pani Serbką? — spytała urzędniczka.
— Nie podaję żadnej narodowości — powiedziałam.
— Jak można tak robić w czasie wojny! — krzyknęła urzędniczka.
— Lepiej przyznać, że jest pani Chorwatką, i będzie spokój — szepnął dobrodusznie stojący za mną starszy pan.
— Nie mogę — powiedziałam. — Skoro obywatel tego kraju z jedną narodowością jest poprawny politycznie, społecznie i moralnie, a z drugą nie jest, to nie dam się sprowadzić do żadnej narodowości — wyjaśniłam swoje stanowisko, dumna, że udało mi się wyrazić to tak składnie.
— Mam przyjaciela Serba, który podał się za Cygana. Niech pani się określi jako Cyganka i będzie OK — za wszelką cenę pragnął mi pomóc dobroduszny pan.
— Chcę być w rubryce „inni”! O-T-H-E-R-S! — tym razem ja krzyknęłam, podkreślając czemuś swoją postawę po angielsku.
— Ludzie tu czekają, a pani jest po prostu bezczelna! Napiszę tych „innych” i niech panią diabli wezmą! — urzędniczka jeszcze raz zwróciła się do całej kolejki. I wreszcie dostała ten pilnie potrzebny dowód, potwierdzenie, że odtąd jestem obywatelką chorwacką.
Wkrótce mam również dostać nowy paszport. Z powodu całodziennego wysiadywania w gigantycznym wężowatym ogonie, w którym co i raz wstawaliśmy z krzeseł, żeby posunąć się o jedno do przodu, chorwacki paszport będzie mi szczególnie drogi. Ta ciemnoniebieska książeczka z czerwono-białym godłem tylko potwierdza, że urodziłam się tu, gdzie się urodziłam. Z powodu wielogodzinnej walki o nią będę ją cenić jak co najmniej paszport państwa Luksemburg. Tyle że, w odróżnieniu od obywateli Luksemburga, z moim paszportem granice będę przekraczała jako — OTHERS.

Ponieważ nie jestem uchodźcą i nadal pracuję, mam znacznie większe szanse na przetrwanie w okresie pokoju. Pensję ostrożnie przeznaczam na chleb i mleko. Za mieszkanie, prąd, ogrzewanie i telefon nie płacę. Gazet nie kupuję. Mięsa nie jem. Zamiast owoców i warzyw łykam amerykańskie witaminy. Ubrania podarowałam uchodźcom, lepsze rzeczy zjadły mole. Butów prawie nie potrzebuję, nigdzie nie wychodzę. Zamiast kremów używam resztek prawdziwej dalmatyńskiej oliwy, kupionej w zeszłym roku od barba Biny na wyspie Bracz. Nauczyłam się nie narzekać. Któregoś dnia jednak otworzyłam usta, pożaliłam się sąsiadce. Na krem mnie, powiadam, nie stać. Oto, powiadam, na co nam przyszło — na oliwę.
— Bogu trzeba dziękować, że pani żyje, ma pani dach nad głową i nie jest inwalidką. Niech pani sobie wyobrazi, że była pani na froncie, a teraz jeździ pani na wózku inwalidzkim — mówi surowo sąsiadka.
— O mój Boże...
— A może by pani chciała, żeby tu przyszedł Miloszević?! — dodaje sąsiadka strasznym głosem, zaglądając mi w oczy.
— Nie, broń Boże!
— I żeby ci dzicy Serbowie gwałcili panią i męczyli w obozach, tego by pani chciała?! — coraz bardziej unosi się sąsiadka.
— To by było straszne — mówię i czuję, że drżę.
— A może by pani chciała, żebyśmy nadal żyli w ciemnicy narodów?
— O co pani chodzi?
— O byłą Jugosławię!
— W ciemnicy? Za nic w świecie... — mówię.
— No widzi pani! Kiedy to wszystko się uwzględni, trzeba powiedzieć, że jest nam fantastycznie.
— To prawda — mówię uspokojona. I nie wiedzieć czemu wtykam jej do rąk buteleczkę z oliwą. — Niech pani weźmie — proszę wzruszona.
— Dziękuję — powiada sąsiadka. — Przyda się do sałatki z kartofli.

Do kina nie chodzę, książek nie kupuję. W kinie, mówią, w każdej chwili może wybuchnąć bomba. Co do książek, to właściwie ich nie ma, księgarnie są prawie puste. Podczas wojny kultura nie jest najważniejsza, to oczywiste, wiem, nie buntuję się. Chociaż niektórym nawet podczas wojny jest niezmiernie miło, kiedy ktoś wspomni o kulturze, o pisarzach... Wszystkie państwa postkomunistyczne z bliżej nieokreślonych przyczyn lubią, aby rządzili nimi pisarze. I Dobrica Ciosić jest pisarzem, i Radovan Karadžić, znany jako założyciel obozów do tępienia Chorwatów i Muzułmanów w Bośni, jest poetą i wielbicielem Whitmana, a nasz prezydent jedynie słodko się uśmiecha, gdy dziennikarze mówią mu, że jest pisarzem, nie kryje swej miłości do literatury. Gdy tylko umrze jakiś pisarz miły naszej nowej demokracji, prezydent zaraz się pojawia w telewizji i osobiście wyraża współczucie.
Książek, jak powiedziałam, nie kupuję, bo i nie ma czego. W witrynach księgarskich literatura patriotyczno-turystyczna, z rzadka tylko jakaś inna książka. Okazuje się, że ten czy ów żołnierz chorwacki, który poległ lub przeżył w obronie ojczyzny, także był poetą.

— Wydamy ci książkę, jeżeli dostarczysz przynajmniej dwieście kilo papieru — mówi mi zaprzyjaźniony wydawca,
— Skąd mam wziąć tyle papieru?!
— Nie wiem, to twój problem, ty jesteś pisarką — mówi wydawca.

Czasem z nostalgią wspominam pewien dawny totalitarny rok spędzony w Moskwie. Moi przyjaciele — malarze, pisarze, intelektualiści — żyli w szczęśliwej opozycji do reżimu, wszyscy co do jednego dysydenci, wszyscy w podziemiu... Było to twórcze, ekscytujące życie. Tu wszyscy pływamy na powierzchni. Jakie podziemie, głosowaliśmy w demokratycznych wyborach na demokratyczny rząd, sami go wybraliśmy... Ach, co mi znowu odbiło, chyba do reszty zgłupiałam, ptasiego mleka mi się zachciewa, pomieszałam czasy, nie odróżniam ustroju demokratycznego od totalitaryzmu!

Jakoś przetrwam, myślę, nie będę wychodziła na ulicę, nie będę się z nikim widywała, postaram się uodpornić... Z zadowoleniem zauważam, że na moim sercu narasta poprawna ideologicznie skorupka obojętności. Raz po raz wylatuje w powietrze jakiś serbski dom — sami są sobie winni, budowali na naszym, niech zobaczą, jak to jest, kiedy się wali dach nad głową — powtarzam zasłyszane słowa i widzę wokół uprzejme potakiwanie. Mnożą się napady na Serbów, takich, którzy akurat niczym nie zawinili, ale to mnie nie zbija z tropu, znów ta sama śpiewka: niech zobaczą, jak to jest, kiedy się uderza w niewinnych — mówię i widzę dokoła uprzejme potakiwanie. Nikt się nie krzywi, nikt nie komentuje, wszyscy zgodnie kiwają głowami. Jakby cały kraj, moja słodka mała Chorwacja, zamienił się w chór szkolny i co dzień posłusznie ćwiczy na próbach...

Już się nie denerwuję, postanowiłam przetrwać. Patrzę, jak mali patrioci cichcem wynoszą do piwnic książki drukowane cyrylicą, naturalnie z własnej inicjatywy. To przecież zasługa dla potomności. Widzę, że jakiejś szkole odbiera się imię Ivana Gorana Kovačicia, poety, który napisał najmocniejszy i najpiękniejszy poemat wojenny w literaturze chorwackiej. Szkoła dostaje innego patrona, z nowych czasów, jednego z dzielnych obrońców Chorwacji. Dość mamy przedstawicieli jugosłowiańskiej kultury komunistycznej, mówią orędownicy nowych akcji kulturalnych. Racja, powiadam, i ustawiam na swojej półce książkę Ivana Gorana Kovačicia za innymi książkami. Powtarzam ten zabieg jak postmodernistyczny cytat, niemal z nostalgią. Opanowałam tę sztukę podczas wspomnianego rocznego pobytu w Moskwie. Połowę rosyjskiej literatury awangardowej można było ukryć za dziełami Lenina.
Patrzę, jak burzy się pomniki. Nikoli Tesli w Glinie, Ivo Andricia w Viszegradzie, ofiar faszyzmu na wyspie Bracz. Patrzę, jak na tej samej wyspie buduje się pomnik Genschera. Danke, Deutschland, danke, Genscher. Nie denerwuję się, bo i dlaczego. Miasta nam, mój Boże, zburzyli do fundamentów, a ja bym się miała przejmować jakimś tam pomnikiem. Przecież to naturalne, że w ustroju demokratycznym ludzie budują pomniki, komu chcą, a burzą te, których nie chcą.
— Myśmy zawsze budowali, mamy to we krwi. Jeżeli przy okazji coś zburzymy, to dzieje się tak pod wpływem tych dzikusów Serbów — powiada sąsiadka.
— Racja — mówię, z myślą o przetrwaniu.

Naprawdę nie odczuwam braku mięsa. Cholesterolu wyraźnie mi ubyło. Do myśli o przetrwaniu przywykłam, nie mam z tym kłopotu. Trochę trudniej jest pogodzić się z myślą, że życie, to, które jeszcze pozostało, zamieniło się w wyczerpującą symultanę prawdziwych tragedii i kiczu. Trochę mnie przygnębiają telewizyjne kadry, na których prezydent uroczyście wręcza odznaczenia wojennym wdowom i matkom poległych żołnierzy. A one, matki i wdowy, pokornie przyjmują te metalowe krążki i na znak wdzięczności za poległego męża czy syna niektóre z nich całują prezydenta w rękę... Ale gdy się postaram, gdy przymknę oczy, jakoś to przeżyję.

Czasami robi mi się niedobrze na widok mieszanki strachu i uwielbienia na obliczu narodu, jakże bezwstydnej jawnej tęsknoty stada za wodzem, ale jeśli przymknę oczy, też jakoś to przeżyję, Czasem ogarnia mnie obrzydzenie, gdy słyszę, że moi współobywatele coraz częściej swego demokratycznie wybranego prezydenta nazywają pieszczotliwie „ojcem”, „tatkiem” „starym”, zapominając, że „Starym” ledwie przed dziesięciu laty nazywali marszałka Tito. Ale z obrzydzeniem jakoś się uporam.
Czasami kłuje mnie w okolicy serca, gdy widzę, że naród, szczycący się swoją tysiącletnią historią, tak łatwo przyjmuje rytualny, klasyczny falsyfikat i gotów jest przekreślić ostatnie lata, które stanowiły jego własną historię, jego małe własne życie. Robi mi się ciężko na sercu, gdy patrzę, jak eksponuje się w mediach państwo jako ofiarę, a tymczasem ofiary w ludziach są tak liczne i anonimowe. Ciężko mi jest, powiadam, ale z tym też się uporam.

Przetrwanie staje się trudniejsze, gdy w telewizji wszyscy, jak aktorzy w filmach, pokazują się z krzyżykami. Mężczyźni w rozchełstanych koszulach, żeby lepiej było widać, kobiety z głębokimi dekoltami. Należymy do kultury zachodniej, łacińskiej, jesteśmy prawowierni, lojalni, nie jak zwierzęta głodne krwi, nie jak nasi wrogowie. Ale i to zjawisko jakoś zniosę, wiem, co znaczą priorytety. Krzyżyk mniej czy więcej to drobiazg w porównaniu z utratą życia. A krzyżyki przypominają mi czasem swoje przeciwieństwo — metalowe tabliczki identyfikacyjne, które wkłada się do ust poległego żołnierza. Oczywiście, żołnierza nieprzyjacielskiego.
— Pani nie nosi krzyżyka? — pyta mnie znajoma.
— Nie noszę.
— I po co było pani być komuchą?... — powiada serdecznie.

Przetrwanie staje się czymś nieznośnym, gdy pomyśleć o tych szaleńcach, o spotniałych, przyrośniętych do stołka bałkańskich władcach, którzy zadrwili sobie z życia milionów. Przetrwanie staje się czymś bardzo dolegliwym, gdy pomyśleć o tragediach o s o b i s t y c h, o tysiącach ludzi, którzy stracili życie, którzy zaginęli, których wysiedlono, którzy uciekli, gdy pomyśleć o więźniach obozów, o dzieciach, o tych, którzy przeżyli piekło, o mieszkańcach Bośni, dla których piekło ciągle trwa, o tych, dla których nadal będzie trwało, o katach, którzy do niedawna byli dobrymi sąsiadami, o ich ofiarach, które mogą zastąpić katów. Kiedy pomyślę o tysiącach o s o b i s t y c h losów, o straszliwym, krwawym demontażu tysięcy o s o b i s t y c h losów, oblewa mnie zimny pot.
— Przestań o tym myśleć, w ten sposób nie przetrwasz — mówi mama jakimś nieznanym, skautowskim tonem.
Ktoś z moich znajomych rozchorował się ciężko. Chcę przeżyć, powiedział. I przeżył, ale zmienił się bardzo. Patrzy jak nieobecny, niezdolny do przyjmowania bodźców z zewnątrz, nic tylko mierzy sobie tętno. Człowiek, który przetrwał, wsłuchuje się w pracę własnego serca. Co pewien czas cień nienawiści przesłania jego bladą, wypraną twarz. Nienawidzę zdrowych, mówi otwarcie.
Stan przetrwania to stan autyzmu emocjonalnego, społecznego i moralnego, zwycięstwo powodujące utratę wrażliwości, znieczulicę, trwałe kalectwo.

Któregoś dnia odezwała się do mnie przyjaciółka z Zadaru, gdzie przetrwała cały rok wojny. Teraz jest lepiej, powiada, co drugi dzień mamy wodę i prąd, tyle że ludzie umierają, rozluźnili się i umierają. No tak, teraz jest lepiej, bez porównania, powiada, i telefony, jak widać, działają i poczta, dzięki Bogu, funkcjonuje, tyle że listonosze umierają, już dwaj umarli w ostatnim miesiącu...

Wojna to piekło, ma tysiąc twarzy, które nakładają się na siebie jak na podwójnych fotografiach. Ja, która jeszcze uważam się za pisarkę, jestem wobec nich bezradna, nie potrafię uchwycić wszystkich ich grymasów. W tej ciasnej przestrzeni mieszają się wszelkie odcienie rzeczywistości, może właśnie dlatego tak trudno jest przetrwać. I może właśnie dlatego każda próba przeniesienia rzeczywistości na papier kończy się dla pisarza klęską.
Czasem, kiedy już nie chcę tak żyć, postanawiam z najbliższej pensji zamiast chleba i mleka kupić benzynę i spalić się na głównym placu Zagrzebia.
— To cytat — lekceważąco powie wprowadzony obserwator. — Już Jan Palach się spalił.
— Owszem — powie inny. — Ale pamiętasz, dlaczego się spalił?
A jeżeli się nie spalę, jeżeli poczucie smaku weźmie górę nad chęcią samospalenia albo jeżeli chęć przeżycia weźmie górę nad poczuciem smaku, jeżeli zatem przetrwam, to zobaczymy się chyba w jakimś przyszłym życiu.

D.

List drugi

Droga D.,

Słyszałem, że wróciłaś. Wstąpiłem dzisiaj, ale niestety nie zastałem cię w domu. W skrzynce pocztowej zostawiam coś, co cię, jak myślę, rozpogodzi.
Ponieważ zeszłej jesieni z powodu alarmów lotniczych siedzieliśmy na ogół w piwnicy, nie mając nic do roboty, zajmowałem się grzebaniem w starociach. Znalazłem listy mojego dziadka, Živka Tkalčicia, do rodziców i sióstr. Dziadek urodził się w 1881 roku, a umarł w 1950. Był muzykiem, wiolonczelistą, grywał w różnych miastach Europy, najczęściej w Paryżu, a gdzieś przed drugą wojną światową osiadł ponownie w Zagrzebiu. W tym liście opisuje swoją pierwszą podróż do Nowego Jorku, w październiku 1910 roku.
Odezwij się
twój Nenad



Paris-Le Havre-New York
1–29 października 1910

Drodzy moi,
Musicie się jak najprędzej dowiedzieć, że list ten piszę na statku LE SAVOIE, jeśli zatem coś jest niejasne i rozchwiane, złożyć to należy na karb wzburzonego morza i na mnie, który nie zwykłem był pisać na niepewnym fundamencie. Tyle wstępu.
Moja podróż zaczęła się 1 października, kiedy to spakowałem ostatki bagażu, pojechałem fiakrem na dworzec St. Lazare, tam wsiadłem do pociągu Paris–Le Havre, co przeskoczę, jako że jestem już na statku. Razem ze mną, pomyślcie tylko, płyną trzy aeroplany ze swoimi właścicielami, którzy udają się do New Yorku na zawody o Puchar Gordon Benetta. Voilà.
Jak i kiedy statek odbił od brzegu, nawet nie zauważyłem. Wyszedłszy na pokład, ujrzałem, że z wielką szybkością płyniemy po morzu spokojnym jak oliwa. Elektrycznie oświetlone składy, doki, przystanie znikały w oczach, a syrena okrętowa wyła ze wszystkich sił na pożegnanie Europy. Długo zostałem na pokładzie, było spokojnie i miło, nigdzie żywego ducha. A z dołu, spod pokładu, dobiegał śpiew emigrantów różnych narodowości. Organki grały na przemian z gitarami, gitary z mandolinami, przeplatały się piosenki w różnych językach. Dobrze słyszałem Włochów, Rumunów i Chorwatów, ci ostatni odśpiewali w chórze kobiecym „Oj, jesienne długie noce...”.
O tym, jak Francuzi potrafią gotować, mógłbym się rozwodzić szeroko i długo, jako że tu się w rzeczy samej nic nie robi, tylko je się i pije. Każdego się tu pyta, czego by sobie życzył, kawy, chocolat, a może pieczeni na zimno, wszystko to podaje się pięknie, gdy człowiek jeszcze leży w pościeli. Menu obiadowe przewiduje kilka hors d’oeuvres, dwa rodzaje mięs, dwa rodzaje warzyw, ryby, sałatki, rozmaite ciasta i owoce, wielki wybór napojów, wino, piwo, soki, potem jeszcze kawę na życzenie. Kolacja, o siódmej, to wielka wystawa dla smakoszy: do wszystkiego, o czym wspomniałem, dochodzą jeszcze zupy, trzeci rodzaj mięsa, a deser uzupełniają różne sery i likiery.
Poniecham teraz jadła, bo wszystkie te pyszności i tak nie dadzą się opisać, a w miejsce tego oto słów kilka o moim towarzystwie. Mój szef to kontrabasista, czterdziestoletni galant, miły i spokojny. Pierwszy skrzypek ma taką fizjonomię, że człowiek gotów by go zaliczyć do naszych Zagórzan, Stubiczan czy Bjelovarczan, tymczasem jest to najprawdziwszy Parisien. Drugi skrzypek zrezygnował z wyjazdu, nie muszę go więc opisywać, a pianista to człowiek niezwykły, jakiego jeszcze nie spotkałem wśród muzyków. Nie tylko gra extra fein i technikę ma wyborną, ale nad podziw interesuje się Chorwacją. Rozmawialiśmy o narodzie, obyczajach, kulturze, o uprawie roli, o zawisłości sędziów, o naszym stosunku do Austrii i Węgier, o gramatyce... Poprosił nawet, żebym mu zegzemplifikował jakąś deklinację, lecz to są już zachcianki nosorożca, nieprawdaż? A repertuar książek, jakie zabrał z sobą w podróż, sięga od Spinozy, przez naukę o modulacji, słownik grecki, do nauki o radium.
Jeśli ta trójka Francuzowatych jest co do czegoś zgodna, to są to ustawiczne rozprawy i rozważania o rośnięciu i wypadaniu włosów. Wydaje mi się, że jestem w kompanii uczniów cyrulika, a nie muzykantów. Każdy z nich ma cały regiment słoików i flaszeczek z różnymi lotionami i pomadami, którymi co dzień myją i smarują włosy, tak więc w naszej kabinie zapachy się unoszą jak w perfumerii. Co raz to słychać szczęk nożyczek: jeden podcina włosy, drugi brodę, i tak po całych dniach. Szczęściem, wszyscy trzej są bezzębni, nie dochodzi więc do starć na kły i pazury. A przy tylu mazidłach mogą im powypadać resztki włosów z głowy. W sumie zgadzamy się, nazywają mnie Kotkiem. Dojść nie mogę, dlaczego Kotek, Mačić, jest do wymówienia łatwiejszy niż — Tkalčić.
Dzielimy jedną kabinę na najwyższym pokładzie, z najlepszym widokiem na sam statek i niezmierzone morze. Trzech śpi na dole, ja na górze. Łóżka, jak to na statku, wszystkie jednakowe, każdy ma swoją szafkę, umywalkę i zasłonę, którą może zaciągnąć, jeśli przeszkadza mu elektryczne czy też dzienne światło.
Co się tyczy LE SAVOIE, jest on bratem nowszych statków kompanii Transatlantique. Salon ma gustownie urządzony, cały w drzewie malowanym na biało i złoto, a na ścianach gobeliny. Na podłodze rozciągnięto czerwony dywan, a meble są jasnozielone Pośrodku stoi wielki fortepian Erard. Obok salonu znajduje się biblioteka, ze stołami, przy których można pisać. Jest tu także pokój dla palaczy, bar i sale gier, a piętro niżej jadalnie, kabiny, salony fryzjerskie i krawieckie, lekarze, dyrekcja, jak to na statku. Wszystko to, naturalnie, w pierwszej klasie, druga jest o wiele gorsza, a trzecia... Konie w lepszych przewozi się warunkach niż tych ludzi na dole. Ale gdy lunie deszcz, w trzeciej klasie jednak jest wesoło: grają na różnych instrumentach, muzyka, ma się rozumieć, szarpie ucho, lecz komu jest do tańca, temu nie za bardzo zależy na muzyce. A kiedy statek się przechyli, wszyscy gubią takt i zmiata ich do kąta.
Dzień do dnia jest tu podobny. Rano podają śniadanie i mówią, gdzie się znajdujemy, ponieważ co dzień przepływamy jakieś 490 mil. Ja wstaję pierwszy, po mnie pozostali. Od dziesiątej do jedenastej gramy kilka kawałków, po czym przychodzi pora na małą promenadę, jako że obiad jest o dwunastej. Po obiedzie czytam albo też ucinam sobie drzemkę. Od czwartej do piątej znowu gramy kilka kawałków, w tym jakąś fantazję operową, później czytam coś albo piszę, aż do kolacji. Po kolacji mamy wieczorny koncert od dziewiątej do jedenastej. Nie przemęczamy się zbytnio, ponieważ zawsze dają coś ponadto, coś z kinematografu i podobne głupstwa.
Moi Francuzowaci są razem już od dwóch lat, toteż idzie im gładko. Co do mnie, nigdy dotąd nie grałem tak, żeby chybotał się stołek pode mną i instrument. Gdy morze jest w miarę spokojne, można to jeszcze jakoś znieść, ale granie na wzburzonym morzu, c’est incroyable! Kiedyś omal nie spadłem ze stołka, a pulpit z nutami raz po raz się przewracał. Teraz już mi łatwiej, gdyż wymyśliłem mały patent, dzięki któremu mogę pulpit zatrzymać w razie wypadku. Z partii solowych grałem parę rzeczy Masseneta, Notturno Poppera i Berceuse. Bywa nawet, że śpiewam, a mój repertuar, z braku rzeczy nowocześniejszych, składa się z recytatywów i arii z Pajaców, romancy Stella confidento — obydwie śpiewam po włosku, romancy z Fausta i pieśni Loge de larme po francusku oraz Stradelle po niemiecku.
Personel jest na statku dosyć miły, w tym kilka dzierlatek, Angielek, które by chciały udawać Francuzki. Biedne stworzenia, spętane francuskimi toaletami! Każdy ich krok świadczy, że nie do tego się urodziły. Co poniektóra nawet maluje się jak paryżanka, ale to oczywiście wypada marnie. Jest paru spasionych księży proboszczów i sądząc po fioletowych lamówkach, paru kanoników. Widać, że dla ludzi tego stanu także w Nowej Ziemi kwitną róże. Lotnicy Lalam i Maissan niezły mają apetyt i zdrowy humor, z nimi najbardziej się zaprzyjaźniliśmy. Nie zabrakło też naszego krajana, nazwiskiem Vrbovski, który nie jest nawet taki tępy, jak inni z Trójjedynego Królestwa.
W sumie płynie nas na statku tysiąc pięćset osób, w tym czterysta z personelu. Tej nocy umarł pewien pasażer w pierwszej klasie, choć, jak mówią, na statek wszedł zupełnie zdrowy. Z drugiej strony nie ma się czemu dziwić. Był taki sztorm, że ludzie po całych dniach leżeli półżywi i biali jak kreda. Mnie od choroby morskiej uratowała recepta Danicy. Ssałem cytryny kupione w Paryżu. Kelner, gdy to zobaczył, przyniósł mi jeszcze trzy, wielkie jak arbuzy.
Od wtorku morze zaczęło się uspokajać, mgły się rozwiewały, a w środę noc była przepiękna. We czwartek każdemu z podróżnych musiał przyjść na myśl Kolumb, jako że rankiem przez dobrą lornetkę można już było dostrzec wzgórza Nowej Ziemi. Ja też wyciągnąłem mój „reszpetlin”. Daleko na horyzoncie ukazała się czarna linia, która podnosiła się coraz wyżej, aż wreszcie ujrzałem zarysy gór. Po półgodzinie rozpoznawało się już domy. Na samym cyplu znajduje się wielka latarnia morska, jak również ważna stacja towarzystwa imienia Marconiego, człowieka, który wynalazł telegraf bez drutu. Z tej stacji wysyła się telegramy na szerokie morze, przyjmują je statki i rozsyłają dalej, na całą nową półkulę. Na widok lądu zrazu wszystkim nam dech zaparło. Podziwialiśmy olbrzymie statki płynące do New Yorku, mnóstwo stateczków rybackich, i na tym wypatrywaniu oczu zastała nas noc.
Następny dzień upłynął na przygotowaniach do wyjścia na ląd. Co do mnie, cały czas spędzałem na pokładzie, rozmawiając z depeszowcem. Elegancki chłopak, starał się objaśnić, jak funkcjonuje ten nowy, tak znakomity wynalazek. Prawdę powiedziawszy, rien de plus simple, a upłynęło tyle czasu, zanim ktoś to wymyślił.
W południe opuściliśmy, jak się to mówi, pełne morze i skierowali na wody zatoki. U wejścia do zatoki statek przystanął w oczekiwaniu na pilota, który wspiął się z małej łódki na nasz pokład po drabince sznurowej i powiadomił kogo trzeba, że maszyneria i busole są w porządku. Potem przypłynął statek pocztowy po listy, a później statek komisarza po papiery i raporty lekarskie. Obawialiśmy się, że nas zatrzymają, gdyż jak wspomniałem, mieliśmy na pokładzie nieboszczyka, który wyzionął ducha już przed pięcioma dniami. Procedura nie trwała dłużej niż godzinę, a następnie podpłynęły trzy statki i towarzyszyły nam w łuku... Miasto jawiło się naszym oczom w morzu świateł elektrycznych.
Już tego samego wieczoru wyszedłem z pianistą do miasta. Jeśli poznanie Paryża wymaga trzech miesięcy, New York można zwiedzić w ciągu trzech godzin, a wszystko tramwajem. Z początku byłem rozczarowany, domy wydały mi się okropne, bez ładu i składu, bez stylu, można by powiedzieć, obraza dla oczu. A jednak c’est épatant, człowiek nie posiada się z podziwu dla techniki i konstrukcji owych kolosów, zwłaszcza gdy pomyśli, że w każdym z nich mieszka dwa do trzech tysięcy ludzi. Manhattan jest zbudowany bardzo regularnie, składa się z dziesięciu ulic biegnących wzdłuż i zwanych avenue oraz stu osiemdziesięciu siedmiu ulic poprzecznych. Ja, to jest nasz statek, przystanął przy Czternastej ulicy. Pośrodku wyspy znajduje się Central Park; wokół wyspy ciągną się doki i przystanie w kolosalnej liczbie, po prostu bez końca. Mały park zdobi sam cypel, w parku stoi budynek aquarium. Potem następuje dzielnica handlowa z główną ulicą, na której wznoszą się, jeden obok drugiego, wysokie domy. Najwyższy jest dom Singera, właściciela fabryki maszyn do szycia, liczy pięćdziesiąt pięter. Ta okolica nazywa się Broadway. Przy placu uniwersyteckim zaczyna się dzielnica arystokratyczna, która ciągnie się wzdłuż Piątej Avenue. Tu się usadowili Vanderbilci, Rockefellerzy, licho wie, jak się ci milionerzy nazywają.
Są też dzielnice zdecydowanie narodowe, z bezwzględnie najciekawszą chińską; mieszkają tam sami Chińczycy, i to mężczyźni. Kobietom ponoć zabroniony jest przyjazd do Ameryki, która obawia się zalewu żółtej rasy. Są poza tym dzielnice włoskie, które nietrudno rozpoznać po zwyczajach, po suszeniu bielizny na sznurach rozciągniętych w poprzek ulicy, po okazowym bałaganie i fetorze. A co dopiero mówić o dzielnicy żydowskiej? — wyłącznie handl i kramy. Trudno opisać, ile się tu nagromadziło occasion!
Aczkolwiek w pierwszej chwili byłem rozczarowany, później spodobały mi się szerokie ulice i czystość w mieście. Kłuje w oczy niedostatek studzienek i pisuarów, ale zbyt wiele nie można Amerykanom zarzucić. Podobało mi się również, że zaprowadzili porządek z paleniem: nie wolno palić w tramwajach, magazynach i podobnych miejscach. Przeszkadza mi jednak, że ludzie przeżuwają jak bydło, mężczyźni i kobiety, młodzi i starzy — wszyscy tu żują jakąś gumę.
Jeżeli chodzi o modę, to czuję się jak w Zagrzebiu. O szyku mowy nie ma, moda jest paryska, ale sprzed dwóch sezonów. Widziałem jeden kapelusz obszyty jedwabiem, jakie nosi się tej jesieni w Paryżu. Dziewczyny i kobiety są tutaj jak nasze, gdyż w tych sprawach pieniądz to nie wszystko, potrzebna jest wrodzona elegancja. Mężczyźni au contraire, są szykowni, czyści, elegancko ubrani. U obydwóch płci podobają mi się buty. Wszyscy noszą amerykańskie pantofle z szerokimi nosami, a to przystaje zwłaszcza do tęgiej figury i budowy kobiecej. Te biedule, bardzo wyrośnięte, chodzą jak je Pan Bóg stworzył, nie uznają haftek, obręczy ani gorsetów, oferowanych przez modę. Równouprawnienie płci także rzuca się w oczy, ale z tym długo jeszcze nie mógłbym się pogodzić. W stosunkach między mężczyznami a kobietami są tu zupełnie inne obyczaje niż w Starym Świecie.
Nigdy bym nie przypuszczał, że komunikacja tramwajowa może się tak rozwinąć. Każda avenue ma tramwaj elektryczny i chyba co trzecią ulicą suną tramwaje. Na głównych ulicach są oczywiście różne rodzaje komunikacji: kolej elektryczna, omnibusy elektryczne i parowe. W starym Paryżu jest jeszcze trochę szkap, tutaj już chyba wyzdychały. Mógłbym wam w zamian opowiedzieć o napowietrznej kolejce nad ulicami, która jeździ bez przeszkód, jako że nie ma komu ustępować drogi, a z góry pięknie widać miasto. Oprócz niej jest jeszcze jedna, szybka, podziemna, zwana subway. Przypomina metropolitain, tyle że tamto, paryskie, jest eleganckie i porządnie utrzymane, a to — prymitywne. We wszystkich środkach lokomocji ceny są takie same, niezależnie od szybkości i od długości trasy. Płaci się w oryginalny sposób, tu i ówdzie konduktorowi, gdzie indziej wrzuca się pieniądze do skarbonki. Gdy wpadną, skarbonka brzęczy, w automacie obraca się kółeczko, i wszystko zostaje odnotowane. Są tramwaje, w których wysiada się przodem, a wsiada od tyłu, przy wejściu znajduje się kasa, gdzie wrzuca się pieniądze. Kasa jest szklana, konduktor przekręca korbkę, a maszyneria zabiera pieniądze do kąta i tam je składa. Kontrolerzy po prostu zbierają pieniądze i taśmy, za każdym bowiem wrzuceniem monet kwota zostaje zamarkowana. Wszystkie te amerykańskie urządzenia bardziej mi się podobają niż europejskie.
Z handlem sprawa nie przedstawia się najlepiej. Choć trochę podchmielonemu nie wolno sprzedać alkoholu, a jeśli ktoś to jednak zrobi, płaci wysoką karę. Bary są oryginalne: ten, kto kupi kufel piwa czy kieliszek wina, ma prawo do zimnego bufetu. Wielu tego nadużywa, jako że nigdzie nie jest napisane, ile komu wolno zjeść. Taryfa nie przewiduje różnic, piwo kosztuje tyle samo we dnie czy w nocy, w tym czy innym miejscu. W lokalach nocnych na ogół nie wolno sprzedawać alkoholu, pije się tam wodę sodową i jakieś ziółka.
Nowojorski ogród botaniczny znajduje się w Bronksie. Takich szklarni i takich nenufarów jeszcze nie widziałem. Wnętrze jest oczywiście kolosalne, widok tych brazylijskich, kanadyjskich i tropikalnych roślin po prostu dech zapiera. Kaktusy mają po trzy metry wysokości, a hibiskusy wielkość cylindra. Same ekstrawagancje hortikulturalne, cóż bym innego mógł powiedzieć o tych palmach i bambusach. Ładny jest budynek herbarium, a wszystkie płody przechowywane w spirytusie. Rośliny zbożowe, tytoń, kawa, niczego nie brakuje. Uroczyście oświadczam, że znalazłem nawet czeski chmiel, pszenicę i proso węgierskie.
Zwiedziłem również aquarium, tak niezgrabnie zaprojektowane, jakby wewnątrz miały być słonie i nosorożce, a nie ryby i węże. Co się tyczy urządzenia, nie spotkałem ładniejszego aquarium niż mediolańskie, lecz ze względu na bogactwo okazów tutejsze też jest comme il faut. Są tu ryby tak pięknych kolorów, jakich nawet wyobrazić sobie nie mogłem, jakby to były australijskie papugi, lila, żółte, zielone i ślicznie różnobarwne, istne papugi wodne. Bogaty jest zbiór gwiazd morskich, krabów i raków. Przedtem widywałem je w muzeach, ale zasuszone lub w spirytusie, tu zaś wszystko żywe i naturalne. Są też piękne okazy krokodyli, choć nie takie jak w Schönbrunnie. Natomiast żółwi większych nie widziałem nigdzie. Że węże to amerykański artykuł tropikalny, wiadomo, nie dziwi zatem, iż tak się je tu eksponuje. Muzeum historii naturalnej i muzeum przyrodnicze, znajdujące się w zachodniej części Central Parku, nie bardzo mi się podobały. Po wejściu do wnętrza uderza jego pustka, wielkie ogołocone pomieszczenia, zimne i nieprzytulne, tylko tu i ówdzie popiersia ludzi zasłużonych dla muzeum.
O amerykańskim muzeum sztuk pięknych naprawdę nic nie powiem, ponieważ jeszcze dobrze pamiętam sale Luwru i Pałacu Luksemburskiego.
Ostatnie dwa dni przeznaczyłem na poszukiwanie jakichś Chorwatów, którym zobowiązałem się przekazać pozdrowienia od tych paryskich. Niektórych po prostu nie znalazłem, inni gdzieś się wyprowadzili, ale u krawca Prevedena zastałem całą kolonię, aż dziesięciu. Ów Preveden na 34 ulicy wynajął dom czteropiętrowy. Spotkałem tam również siostrę piekarza Zeinigera i niejakiego Ćulajevicia, prawosławnego Chorwata, który gdyby żył w Chorwacji, byłby zapewne Serbem.
Nazajutrz z Prevedenem i Ćulajeviciem znalazłem się w Czeskim Domu, gdzie się zebrało może dwudziestu pięciu Chorwatów. Mieli właśnie tworzyć stowarzyszenie Chorwatów w New Yorku. Trzeba było naprawdę sporo dobrej woli, żeby wysłuchać debaty tych dwudziestu pięciu hultajusów, z których każdy miał inne przekonania: socjaliści, rewolucjoniści, nacjonaliści, anarchiści /dwóch Serbów!/. Absolutnie nie mogli dojść do porozumienia, ale w końcu jakoś się zgodzili co do nazwy „Jugosłowiańskie Robotnicze Stowarzyszenie Oświatowe”. Po dalszej dwugodzinnej debacie doszli do wniosku, że stowarzyszenie, uwaga, nie będzie miało regulaminu! Regulaminy, oświadczyli, tylko ograniczają wolność. Wstyd mi było słuchać tych bredni. W ich manifeście występuje aż trzydzieści narodowości, które mają prawo wejść do stowarzyszenia, a są to /tak mniej więcej sami siebie dzielą Chorwaci/: Wołosi, Pogranicznicy, Zagórzanie, Szokacy, Bunjeracy, Cincarzy, Syrmijczycy, Slawończycy i inni! Na koniec dodali jeszcze zapis, że człowiek, który zna te trzydzieści języków albo, jak to określili, z jedną z tych trzydziestu narodowości potrafi się porozumieć, ma prawo do członkostwa w stowarzyszeniu, choćby był Tunguzem czy Chińczykiem. Podczas dyskusji zdarzyło się coś pięknego. W programie zaznaczono, iż członkowie stowarzyszenia pragną pogłębiać swoje wykształcenie, czytać literaturę współczesną, uczyć się muzyki, gry na tamburze i śpiewu, słuchać odczytów, uczyć się języków, angielskiego, niemieckiego, a jeśli to możliwe, również esperanto. Tu wstał jakiś prosty człowiek i spytał, czy mógłby się w tym stowarzyszeniu nauczyć czytać i pisać. I nikt, pomyślcie, nie umiał mu odpowiedzieć! Z zachwytem natomiast przyjęto propozycję, by prezesem stowarzyszenia był za każdym razem kto inny, w kolejności alfabetycznej, gdyż, według słów zgłaszającego ten wniosek, człowiek nie ma zdolności wypisanych na nosie, wszyscy jesteśmy jednakowi. Projektodawca był, ma się rozumieć, socjalistą. W tym miejscu opuściłem salę.
Wieczorem Dalmatyńczycy i Istryjczycy mieli tam zabawę z okazji Świętego Hieronima. Nie daj Bóg, żeby ktoś ich nazwał Chorwatami. U nas chyba nigdy nie będzie zgody! Czesi mają tu swoje stowarzyszenie, swoje szkoły, sale, pieniądze na propagandę, szpital, stowarzyszenie pomagające ofiarom wypadków i trzy domy wielkie jak koszary, a wszystko to jest ich własnością. Nasi nie mają nic.
Oto naprędce spisane moje nowojorskie impresje. To miasto wydało mi się w końcu zupełnie inne, podobało mi się prawie wszystko, co ludzie tu robią. Nie jak w Paryżu, gdzie nie można przejść bulwarem z powodu tłumu tych, którzy przez cały Boży dzień tylko łażą tam i z powrotem.
Trzynastego października, rano, weszliśmy na pokład. Pasażerów tym razem było niewielu, około trzydziestu w pierwszej, czterdziestu w drugiej klasie, a w trzeciej sami emigranci. Chorwatów, rzecz jasna, nie brakowało. Wracało też sporo Włochów i Węgrów. Pierwsze dwa dni były piękne, zachody i wschody słońca po prostu nie do opisania, nocą pełnia księżyca, sam urok. Dobrze, że nie jestem poetą, bo w tym miejscu musiałbym złożyć jedną czy drugą strofę. Bogu dziękujcie, że nie chwytam za lirę, wystarczy wam ta niezgrabna proza.
Trzeciego dnia, gdy byliśmy na pełnym morzu, dmuchnął wiatr i zaczęły się tańce, które potrwały trzy dni i trzy noce. Przez trzy dni niczego do ust nie wziąłem, skręcało mnie tak, że opisać trudno. W drodze tam i z powrotem zjadłem co najmniej pięćdziesiąt cytryn.
Na statku co dzień wydaje się gazety z nowymi wiadomościami dzięki panu Marconiemu, który wymyślił tę telegrafię bez drutu. Wiedzieliśmy zatem, co się dzieje na szerokim świecie, że na przykład w Portugalii wybuchł bunt. Najbardziej, oczywiście, interesował nas strajk kolejarzy, który szalał we Francji już od pięciu dni, a wiadomości z dniem każdym były gorsze. Martwiliśmy się o to, jak się dostaniemy do Paryża. Nic natomiast nie było nam wiadomo o losie balonu, który razem z nami wyruszył nad Atlantyk. Jeśli złapała go burza, ile może być z tym dirigeable’em, burzy wyrwać się nie sposób.
Nasze granie było tym razem familijne, ludzie zbierali się wokół fortepianu, starzy i młodzi, toteż zabawialiśmy się i wspominali... Wszędzie, ma się rozumieć, robię wielką reklamę Chorwacji, ale jaka z tego korzyść, skoro takowej nikt, mimo najlepszych moich chęci, dopatrzyć się nie może. Pytania zadawano mi idiotyczne, jakby szło o Tunguzję, a nie o wielką Chorwację. Jeśli myślicie, że osiągnęliśmy kolosalny sukces dzięki jakiejś fantazji, to się mylicie. Gdy grałem solo, na skrzypcach lub na wiolonczeli, jakoś to, owszem, szło, ale o sukcesie można mówić dopiero, gdy zaśpiewałem Rire Pagliacci. Wtedy wszyscy wstawali, nawet ci na samym końcu, a w drzwiach westybulu cisnęli się fryzjerzy, krawcy i marynarze. Szkoda, że nie wziąłem z sobą chorwackich pieśni.
Przed naszym wejściem do Le Havre morze całkiem się uspokoiło, lecz mgła opadła taka, że dosłownie nic nie było widać. A kiedy mgła z wolna się podniosła, zaczął siąpić deszcz. Oczom naszym ukazał się brzeg, bardzo stromy, a na nim rzadko rozrzucone domki. Mijaliśmy różne znaki ustawione w morzu dla marynarzy, lampy i jakby automatyczne grzyby, które szumią podczas mgły, aż wreszcie statek się zatrzymał. I znów ta sama procedura, co w New Yorku; pilot, poczta i gazety, kontrola statku, ksiąg okrętowych i tak dalej. Po godzinie mogliśmy ruszyć. Do samego portu wchodziliśmy powoli i ostrożnie. Deszcz lał bez przerwy, jak zazwyczaj w Le Havre. Tu zagraliśmy marsza, z głowy, zapakowaliśmy instrumenty i z Bogiem, adieu, do zobaczenia! Celnicy nas nie zatrzymali, bo i po co, tak więc wkrótce wsiedliśmy do pociągu.
Po wielkim strajku był to pierwszy pociąg, który wyruszył do Paryża.