Przybierająca na sile w ostatnich latach fascynacja zwrotem ku ludowości mówi nam wiele nie tylko o fałszywym obrazie współczesnego społeczeństwa, jakiemu daliśmy się oczarować po przełomie 1989 roku, ale także o wypieranych dekadami kolektywnych emocjach: lęku, wstydzie i słabości. Najpilniejszej rewizji na obecnym etapie dyskusji o naszym pochodzeniu klasowym wymaga, zdaje się, sama koncepcja tego, co uznajemy za „ludowe”. W powszechnym wyobrażeniu „lud” trwa jako swego rodzaju monolit; to uniwersalny termin worek, w którym mieszają się pojęcia klasy, tożsamości i obrazy doświadczanej na różne sposoby przemocy. „Lud” zawsze miał imię, nie imiona. Takim „ludem” całkiem łatwo manipulować w służbie różnych ideologii. Polityka pamięci uprawomocnia przekaz rządzących, wskazując na przykład winnych niepowodzeń, a w efekcie umiejętnie zarządza społeczną wrogością. Każda władza używa więc „ludu” jako narzędzia – zbiorczej reprezentacji różnych głosów, portretu bez konkretnych twarzy i indywidualnych biografii, znikających pod ciężarem wiodącej narracji. A narracja jest oczywiście zmienna – odpowiada aktualnemu zapotrzebowaniu politycznemu. Kiedyś niesamodzielny i bierny „lud” odrabiał pańszczyznę, a później stał się symbolem – nieskażonej wpływem kultury czy cywilizacji – „autentyczności” i prostoty ducha, którymi zachwycali się poeci epoki romantyzmu. Potem „lud” zawiązał sojusz z robotnikami i tworzył podstawy nowej, socjalistycznej ojczyzny, żeby po kilku dekadach zmienić się w niewykształconą, nieświadomą masę, którą można bezkarnie oskarżać o zły gust (bo słucha disco polo i maluje domy na pstrokate kolory) albo społeczne pasożytnictwo (bo przepija „pięćset” czy „osiemset plus” i głosuje na prawicowych populistów).

Gra toczy się więc o przywrócenie wielości i różnorodności losów. O wszystkie te niejednoznaczne doświadczenia, niepasujące do zunifikowanej wizji historii, które każą z nieufnością, ale też nowymi zasobami kompetencji przyjrzeć się dawnym kolektywnym przekonaniom czy identyfikacjom. Przyjrzeć się temu, co konstruuje tożsamości zbiorowe, a także stanowi o naszych indywidualnych biografiach: o naszej wrażliwości, pamięci, możliwościach radzenia sobie z przeszłością. Czyli archeologia wiedzy. Wiedzy nie o datach i statystykach, tylko o emocjach. Wsłuchiwanie się w opowieści dotąd wypierane lub celowo zagłuszane jest przede wszystkim, jakkolwiek patetycznie to zabrzmi, pracą na rzecz budowania wspólnotowej empatii i wrażliwości na krzywdę – otwarciem się na doświadczenia poniżenia i poczucia klęski. A z nimi przeważnie jest nam niewygodnie; gryzą w kark jak metka poliestrowej koszulki, więc skutecznie wycinamy je z pola własnego doświadczenia. To zupełnie naturalne – wszyscy łakniemy tego, co komfortowe i łatwiejsze do jednoznacznej oceny. Dlatego tak łatwo w całym tym naszym zaciekawieniu „ludem” ulec atrakcyjności narracji upraszczających: historiom o jednolitych tożsamościach, klarownych podziałach klasowych oraz prostych liniach oddzielających beneficjentów od ofiar systemów politycznych. Awers musi mieć swój rewers, a każdy skutek logiczną przyczynę. Wszyscy chłopi biedowali, każdy kochał Witosa, a potem Gomułkę, nienawidził za to komuny za walkę zKościołem. Apo transformacji tylko by wyciągał rękę do nowego państwa po zasiłek. I już, gotowe, „lud” staje się syntetyczną opowieścią uniwersalizującą doświadczenia, wygładzającą wszelkie pęknięcia, dopasowującą się do jednego, wygodnego wzorca.

A że każda chłopska kosa i każda szlachecka szabelka mają dwa końce, w zwrocie ku historiom ludowym kryją się też inne niebezpieczeństwa. Przede wszystkim – fetysz buntu i oporu. Zwyczajowo uznajemy prawo do samostanowienia tych, którzy wyrazili spektakularny sprzeciw. Strajkowali, brali udział w powstaniach, odmawiali wykonania rozkazów. Zupełnie jakby na naszą uwagę należało sobie zasłużyć, jakby „lud” nie posiadał własnej historii, tylko tworzył ją w akcie protestu przeciwko hegemonowi i sprawowanej przez niego władzy politycznej, ekonomicznej czy kulturowej. Historie polskich wsi to jednak nie tylko akty buntu przeciwko pańszczyźnie, sprzeciw wobec kolektywizacji bądź wysypywanie pszenicy na drogi w odpowiedzi na reformy Balcerowicza. Historia kobiet to nie tylko opowieść o przemocy, dążeniach emancypacyjnych i świadomej walce z patriarchatem. To także codzienność spleciona ze słabością, lękiem czy bezradnością.

Ostrzę ołówek, otwieram zeszyt, będę się starała pilnie notować i przede wszystkim – uważnie słuchać. Bo przecież wielu i wiele z nas doskonale zna historie opisywane w tej książce z opowieści swoich babek i prababek. Wiemy, skąd jesteśmy, nikt nie musi nam tego tłumaczyć. Chodzi tylko – i aż – o to, żeby historie te przestały być jedynie dopiskami na marginesie.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji pod adresem: jakub.nowacki@czarne.com.pl