1919

Pierwszy rok wolności

Aprowizacja była tematem niekończących się dyskusji w ministerstwach oraz w instytucjach za nią odpowiedzialnych. Od początku dziejów odrodzonego państwa polskiego zarówno politycy, jak i działacze społeczni solidarnie zgadzali się, że od rozwiązania tego problemu zależy pomyślność kraju, że trudności z zakupem podstawowych produktów niezbędnych do życia zwiększają liczbę zwolenników rozwiązań siłowych, radykalnych, rewolucyjnych. Już Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej (TRLRP) bez ogródek komentował zarówno sytuację, jaką zastał, jak i tegoż społeczne i polityczne skutki: „Głód ludu, jego nędza jest w naszych oczach źródłem strasznego niezadowolenia, rozruchów, bandytyzmu i anarchii. Żywność dla ludu oznacza osłabienie bolszewizmu”.

Jedni polscy politycy i ekonomiści byli zwolennikami wolnego rynku oraz liberalizmu gospodarczego. Powiadali, że o biznesie powinni decydować przedsiębiorcy, a nie biurokraci, że zbyt dużo państwa w gospodarce ją zabija. Z kolei inni byli zwolennikami etatyzmu i interwencjonizmu państwowego. Przekonywali, że bez aktywnego udziału państwa sytuacja gospodarcza kraju nie ulegnie zmianie, a aprowizacja mieszkańców jeszcze się pogorszy. W tej rywalizacji dwóch wizji aktywizacji ekonomicznej Polski zwycięstwo odnieśli etatyści, powiadając, że w warunkach wojennych polskiej gospodarki nie stać na wolny rynek, gdyż doprowadziłby do pogłębienia ubóstwa, a korzyści przyniósłby tylko nielicznym kapitalistom. Następstwem wolnego rynku – przekonywali – byłyby rozruchy, anarchia, wpływy bolszewickie. Przeto uznano, że państwo musi przejąć kontrolę nad zaopatrzeniem i gospodarką, nad produkcją i dystrybucją, podobnie jak to było podczas Wielkiej Wojny, która co prawda się zakończyła, ale nie dla Polski. Czyli etatyści chcieli kontynuowania polityki aprowizacyjnej realizowanej przez zaborców i okupantów. Państwu przyznali rolę strażnika, który dokona sprawiedliwego podziału deficytowych dóbr. W praktyce oznaczało to, że władzę w kraju przejmą urzędnicy i wojskowi, ręcznie sterujący procesami gospodarczymi i socjalnymi.

Przyjęte przez państwo zasady polityki w zakresie zaopatrzenia, które jesienią 1918 było oceniane przez polskich i zagranicznych ekspertów jako katastrofalne, miały prowadzić do jego stopniowego polepszenia. Powszechne były braki na rynku bardzo licznych surowców, półfabrykatów i gotowych produktów. Trudno byłoby wskazać te, których było pod dostatkiem. Brakowało produktów przemysłowych, w tym metalowych, maszynowych, materiałów budowlanych, ponieważ przemysł z powodów, o których pisaliśmy, zaniemógł. Trudno było nabyć wyroby ze skóry, produkty chemiczne i kosmetyczne. W sklepach konfekcyjnych i odzieżowych – pustki. Oferowano niewiele, a i to po bardzo wyśrubowanych cenach. Biednie wyglądały dzieci idące do miejskich szkół. Niektóre maszerowały boso, w potarganych portkach, wielokrotnie łatanej koszuli i bluzie, nie posiadały też ciepłej odzieży na zimne dni. Dlatego zimą w 1918 i w 1919 roku frekwencja w szkołach bardzo się obniżyła, a w niektórych parafiach zawieszono katechizację dzieci. W Warszawie, Lublinie, Grodnie, Łodzi, Radomiu, Tarnowie oraz w innych miastach i miasteczkach, a także we wsiach tysiące ludzi chodziło w drewniakach, czyli w płóciennych butach z drewnianą podeszwą. Wielu nie dysponowało płaszczami zimowymi, gdyż zużyły się lub uległy zniszczeniu podczas wojny. Dlatego nie dziwiono się, gdy w listopadzie 1918 roku Jan Piłsudski, brat Józefa, przyjechał do Warszawy w płaszczu zrobionym z zielonego koca wojskowego.

Ale najważniejszym problemem było zapewnienie ludności zaopatrzenia w niezbędne do przeżycia produkty spożywcze. Nie byłoby z tym większych trudności, gdyby państwo dysponowało środkami pieniężnymi pozwalającymi na ich zakupy na rynkach międzynarodowych. Światowe giełdy towarowe oferowały poważne ilości zboża, ziemniaków i innych produktów pochodzących głównie z obu Ameryk i z Australii. Lecz to nie żywność, ale sprzęt wojenny uzyskał absolutne pierwszeństwo w zakupach za granicą. W tej sytuacji dalece niewystarczającą ilość produktów roślinnych i zwierzęcych dostępnych na rynku polskim należało podzielić w miarę sprawiedliwie, co faktycznie było niemożliwe w warunkach zasadniczej dysproporcji między mizerną podażą a rozległym popytem. Pierwszeństwo w zaopatrzeniu w żywność miały służby mundurowe, w tym głównie wojsko, a następnie pracownicy administracji i kolei. Ludności cywilnej trudno było się pogodzić zarówno z tymi preferencjami, jak i z realną sytuacją aprowizacyjną. Dlatego też TRLRP nie udało się spełnić socjalnych obietnic zapowiadanych w manifeście: „Zapewnienie jej [ludności – A. Ch.] niezbędnych po taniej cenie artykułów spożywczych uważamy za jeden z pierwszych naszych obowiązków” – mogliśmy przeczytać w tekście. Chcąc obniżyć ceny żywności, aby stała się ona dostępna dla szerszych grup ludności, władze musiałyby wyasygnować znaczne środki pieniężne, których nie było w państwowej kasie. Zdaniem członków rządu państwo i tak było hojne, gdyż około dziesięciu procent jego wydatków budżetowych pochłaniało Ministerstwo Aprowizacji.

W celu poprawy zaopatrzenia instytucje państwowe jesienią 1918 roku wprowadziły zakaz wywozu żywności i surowców zgromadzonych przez zaborców. Mobilizowano mieszkańców, aby w swoim dobrze pojętym interesie wykazywali oni czujność i nie dopuszczali do takich przedsięwzięć. Polska prasa apelowała o zwracanie uwagi na ruch pociągów towarowych na dworcach, czy aby nie zmierzają one z zagrabionymi towarami – ku swoim. Po 28 czerwca 1919 roku bardzo aktywni byli Polacy na Pomorzu, którzy przy niemieckich urzędach ustanowili polskich delegatów, nie chcąc dopuścić do wywozu towarów i urządzeń z  miast, gdyż zgodnie z artykułem 32 traktatu wersalskiego ich właścicielem była Polska. W ten sposób broniono swoich interesów i państwa polskiego. Choć zabezpieczano magazyny, ustawiano straże na rogatkach miast, mostach, choć kontrolowano furmanki i podróżujących, to i tak wracający do domów żołnierze niemieccy oraz niemieccy pracownicy służb cywilnych zdołali wywieźć niemało produktów  żywnościowych, surowców, półfabrykatów. Brakowało polskich żołnierzy mogących zapewnić solidną kontrolę. Pojawią się oni na Pomorzu dopiero za kilka miesięcy, a chętni do służby peowiacy byli najczęściej słabo uzbrojeni i wyszkoleni oraz nieliczni. Stan bezhołowia i dużej swobody utrudniał kontrolę wyjeżdżających.

Także wojska okupacyjne i zaborcze próbowały jak najwięcej wywieźć z Galicji i z Królestwa Polskiego, niemniej poważną część zasobów z państwowych magazynów udało się zabezpieczyć, a to dzięki solidarnej postawie mieszkańców i peowiaków. Natomiast osoby zamieszkujące terytorium Ober-Ostu miały niewielki wpływ na to, co czynili okupanci. Wojska okupacyjne do cna ograbiły podległe sobie obszary, choć zgodnie z umową zawartą z władzami polskimi nie wolno im było tego czynić. Drugim istotnym zadaniem władz państwowych, w tym Ministerstwa Aprowizacji, było ograniczenie wywozu za granicę surowców i produktów wytworzonych w kraju oraz zdeponowanych w prywatnych magazynach. Ziemie polskie przed wybuchem wojny eksportowały między innymi pokaźne ilości żywności. Teraz eksport prawie ustał, nie tylko na skutek rozporządzeń oraz straży wojskowych i milicyjnych, ale z powodu ogołocenia rynku i dramatycznego spadku produkcji rolnej.

Następstwem braku produktów był szybki wzrost cen. „Wzrastająca coraz bardziej drożyzna najelementarniejszych artykułów spożywczych wtrąca w nędzę zarówno robotników fabrycznych, jak i rzemieślników najmitów” – czytamy w relacji z Płocka. W Łodzi, Radomiu, Częstochowie zaczęto odnotowywać przypadki zasłabnięć w zakładach produkcyjnych i usługowych z powodu wygłodzenia organizmu.

Ze względu na grozę sytuacji 25 października 1918 roku, czyli jeszcze za rządów okupacyjnych, Ministerstwo Aprowizacji Królestwa Polskiego podjęło decyzję o reglamentacji produktów żywnościowych, a 25 listopada tego roku w „Monitorze Polskim” ukazało się zarządzenie zakazujące umieszczania na wystawach sklepowych artykułów spożywczych, aby nie drażnić głodnych, a restauracje, jadłodajnie, kuchnie publiczne mogły oferować klientom tylko jedną potrawę mięsną. Na kupców nałożono obowiązek zaznaczania cen na towarach oferowanych w sklepie oraz posiadania wykazu towarów przechowywanych na zapleczu.

W toku dalszych dyskusji w 1919 roku politycy różnych opcji reprezentowani w rządzie doszli ostatecznie do przekonania, że konieczne jest zachowanie dotychczasowego, okupacyjnego w istocie systemu reglamentacji towarów i to nie tylko spożywczych, ale i niektórych przemysłowych oraz surowców, a także przyznanie instytucjom państwowym wyłącznego prawa do importu towarów i surowców. Dla obywateli Polski reglamentacja nie była zaskoczeniem, gdyż już od kilku lat uczyli się, jak z nią żyć. Zresztą mieszkańcy nie oczekiwali wprowadzenia wolnej gospodarki. Woleli to, co jest oswojone i dobrze poznane, w czym się dobrze odnajdywali, a ich marzenia koncentrowały się na tym, aby dotychczasowy system tylko sprawniej działał i żeby było więcej żywności do podziału. Jan Bobrzyński pisał, że „jak gdyby ludziom było wygodnie nadal być wodzonym przez rząd na pasku […] woleli się kryć trwożnie i ostrożnie za fartuszkiem rządowym”.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.