Przegrane zwycięstwo

Wojna polsko-bolszewicka 1918–1920

Andrzej Chwalba

Przegrane zwycięstwo

Wojna polsko-bolszewicka 1918–1920

fragment

Piłsudski chciał wierzyć, że nieprzyjaciel będzie bronić Kijowa i na obrzeżach miasta dojdzie do walnej bitwy. Tak się nie stało. Wojska bolszewickie przeszły na wschodni brzeg Dniepru. 3 maja Piłsudski rozkazał przeprowadzenie natarcia na Kijów siłami 3 Armii. Armie 2 oraz 6 zostały przeznaczone do ubezpieczania jej działań. Wejście do miasta miało być ukoronowaniem walk wojsk polskich i ukraińskich, przynieść korzyści polityczne i moralne. Do miasta najwcześniej dotarli ułani, a 7 maja Kijów zajęły wojska polskie wspomagane przez ukraińskie pułkownika Bezruczki.

Podczas trwania dwutygodniowych walk wojska bolszewickie nie wyrządziły wielkich szkód stronie polskiej. Do 7 maja zginęło stu pięćdziesięciu żołnierzy polskich, a trzystu zostało rannych, co świadczyło także o doskonale przeprowadzonej kampanii. Szczęście sprzyjało lepszym i odważniejszym. Znów tak jak w operacji wileńskiej doskonałą pracą i walką wykazały się formacje legionowe. Dobre było morale wojsk polskich, świadomych odpowiedzialności, i prowadzonych do boju przez Piłsudskiego, do którego miano pełne zaufanie. Komendant dowodził osobiście i odniósł kolejne zwycięstwo. Doceniając wagę dokonań, trudno nie pamiętać, że operacja kijowska nie stała się polskim sukcesem strategicznym. „Kijów zajęliśmy bez strzału  – bolszewicy sami uciekli. Później zajmowanie składów, »odkuwanie się«, wreszcie kwatery” – pisał jeden z żołnierzy. W kolejnych dniach oddziały Rydza-Śmigłego opanowały mosty na Dnieprze oraz przyczółek na wschodnim brzegu rzeki sięgający około piętnastu kilometrów w głąb Ukrainy do miejscowości Browary.

9 maja odbyła się defilada wojskowa. Do udziału w niej wybrano najlepiej prezentujące się oddziały. Wygląd wojska nie mógł pozostawać bez wpływu na opinię kijowian.  Żołnierze maszerowali wzdłuż Chreszczatyku, głównej arterii komunikacyjnej Kijowa. Z defilady wojsk polskich i ukraińskich w Kijowie zachowały się liczne wspomnienia oraz nie mniej liczne zdjęcia. Niektóre opinie zawarte w polskiej dokumentacji źródłowej są wyraźnie podkoloryzowane, stanowią projekcję nie tyle realnych obrazów, ile oczekiwań autorów. „Wkraczamy […] do Kijowa. Ludność, przeważnie Rosjanie lub Ukraińcy, zachowują się w stosunku do nas bardzo życzliwie. Ludność żydowska […] jest w ciągłej obawie pogromów, wobec czego chętnie przyjmuje na kwatery żołnierzy”. Podczas defilady „kolumny różnych rodzajów broni idą w szpalerze tłumów po jednej i po drugiej stronie ulicy zebranych i podziwiających wygląd oraz sprawność naszego żołnierza. Szczególnie ludność polska […] wyraża podziw swój i radość” – pisał natchniony podporucznik Wilhelm Wilczyński. Na końcu defilowali żołnierze ukraińscy z 6 dywizji pułkownika Bezruczki. Silne przeżycia i emocje rzutowały na treść opisów defilady. To zrozumiałe. Z pewnością pora roku, maj, nie pozostała bez wpływu na charakter przeżyć ujmowanych w literackiej formie. Tadeusz Fabiański wspominał:

 

Dzień był piękny, słoneczny […] Od Bibikowskiego Bulwaru płynąć zaczął z wiatrem tętent koni, dźwięki kawaleryjskiego marsza i powitalne okrzyki tysięcy ludzi […]. A oni mówili, że to bandy […] toż to przecie prawie gwardyjskie pułki! – zawołała po rosyjsku Kasjanowa, babka, patrząc w podziwie na ułanów, którzy jechali na koniach dobranych maścią, odświeżeni, w pięknych mundurach, z lancami z biało-czerwonymi proporczykami.

 

W istocie polsko-ukraińskiej defiladzie bynajmniej nie towarzyszył entuzjazm mieszkańców, bo nie mieli oni ku temu powodu. Nie było też tłumu na ulicach. Trochę ciekawskich, trochę gapiów oglądających nieznane jeszcze wojsko oraz najwięcej Polaków, którzy przyszli z biało-amarantowymi flagami, bo to był ich dzień. Polacy stanowili wówczas w Kijowie około siedmiu–ośmiu procent ogółu ludności. To oni wiwatowali, czekając na polskie wojsko. Natomiast na większości mieszkańców miasta wejście kolejnych wojsk szczególnego wrażenia nie wywarło, gdyż w ciągu ostatnich trzech lat Kijów kilkunastokrotnie przechodził z rąk do rąk. Kijowianie byli już uodpornieni na takie sytuacje i pilnowali swoich bieżących spraw. Miasto było w większości rosyjskie, a Rosjanie nie mogli być szczęśliwi, że zostało okupowane. Także kijowscy Żydzi kolejną wizytą wojskową nie byli zachwyceni.

Rząd URL mógł się wreszcie rozgościć w stołecznym Kijowie. Lecz tylko niektóre urzędy zdołały  się przenieść z Winnicy, Kamieńca Podolskiego i Berdyczowa. Na ich siedzibach wywieszono flagi ukraińskie. Polskie tylko na budynkach, w których stacjonowali polscy żołnierze. W Kijowie rezydował sztab 3 Armii z Rydzem-Śmigłym, witany przez Petlurę, choć ataman nie przeniósł tutaj swojej kwatery. Instalowanie się władz ukraińskich było spowolnione bałaganem panującym w mieście i brakiem bezpieczeństwa mieszkańców. Poprzednie władze uciekły, a nowe jeszcze nie zdążyły się zainstalować, to zaś oznaczało stan przyzwolenia dla maruderów i pospolitych bandytów, którzy wdzierali się do mieszkań, grabili je, a opierających się niejednokrotnie mordowali. Wśród plądrujących nie brakowało polskich żołnierzy, którzy szczególnie byli zainteresowani firmami złotniczymi i składami tekstylnymi. W koszyku łupów nie mogło zabraknąć słynnych samarkandzkich i perskich dywanów. Skutki penetracji magazynów i sklepów można było podziwiać na dworcu kolejowym, gdzie piętrzyły się stosy towarów przeznaczonych do wywozu. Polscy dowódcy wydali rozkazy nakazujące surowo karać zarówno polskich żołnierzy, jak i sowieckich maruderów. Oficer miał prawo zastrzelić na miejscu żołnierza, który dokonywał rabunku. Pomimo surowych upomnień i rozkazów „zdarzają się coraz częściej wypadki, że żołnierze dopuszczają się rabunków i rekwizycji i biją chłopów i kobiety stawiających opór […]. Ale rekrut, moralnie stojący nisko, nie przerobiony na żołnierza, łatwo dopuszcza się wybryków i gwałtów” – pisał 9 maja Kukiel.

Wojska bolszewickie, opuszczając miasto, zabrały ze sobą więźniów politycznych, pozostawiwszy liczne ślady barbarzyństwa i okrucieństwa czekistów. Wśród nich byli liczni Polacy, bowiem na wieść o ofensywie czekiści przeprowadzili aresztowania na dużą skalę. Blady strach padł na kijowskich Polaków, aczkolwiek pocieszano się, że bolszewicy zaczynają się szykować do opuszczenia miasta. „Nadeszła wiosna. Od Dniepru i z naddnieprzańskich pól wiał ciepły wiatr nasycony zapachem wody i czarnoziemu, młodej trawy i ozimych zbóż, które wyjrzały spod śniegu […]. Nastroje w mieście stawały się coraz bardziej nerwowe […]. Czerwoni zaczęli się wycofywać” – tak zapamiętał owe dni mieszkaniec Kijowa Tadeusz Fabiański. Po zajęciu miasta polscy żołnierze mogli oglądać obiekty, w których Czeka więziła ludzi. Byli zszokowani dowodami ludzkiego cierpienia i zbrodni. „To, co zobaczyłem: cementowa podłoga buroczerwon a od krwi, której nadmiar wessały na dużą wysokość zielone ściany. Cuchnęło krwią, moczem i ekskrementami ludzkimi” – pisał Wiktor Drymmer.

Wieści z Ukrainy wywołały poruszenie w kraju, niewspółmierne do wielkości zaangażowanych sił, ale proporcjonalne do skali zwycięstwa. Zajęcie Kijowa było najważniejszym wydarzeniem w dotychczasowych dziejach wojny. Po raz pierwszy na taką skalę komentowali to zamożni i biedni, wykształceni i analfabeci. Pisano „powszechnym zawrocie głowy”. Naród z kompleksami,  bez sukcesów światowego wymiaru, łaknął zwycięstw militarnych jak ryba wody – tym bardziej nad Rosją, z którą to z dużą regularnością Polacy przegrywali. Teraz odtrąbiono wielki triumf. Powróciły romantyczne wyobrażenia co do roli Polski w dziejach. Polska jagiellońska, od morza do morza, znów się jawiła. Powróciły obrazy szkicowane przez Sienkiewicza, legendy Kresów, Arkadii, krainy wyśnionej, krainy, gdzie tyle było polskiej  historii.25 kwietnia 1920 roku kawalerzysta Kornel Krzeczunowicz pisał:

 

Nasza generacja, wszyscy oficerowie od dowódcy szwadronu do ostatniego umiejącego czytać szeregowca, była wychowana na lekturze Trylogii Sienkiewicza. I teraz chętnie na skrzydłach lecielibyśmy ku tym stepom, na ziemi pokrytej przedhistorycznymi kurhanami i zroszonej krwią przodków, którzy tu właśnie pełnili swoje zadanie przedmurza chrześcijaństwa. Nie dziwota, że język Sienkiewicza był wspólnym językiem tych jeszcze obcych sobie oddziałów.

 

Powrócił w masowych wyobrażeniach zmitologizowany obraz bramy Chrobrego w Kijowie. Zdawało się niejednemu, że ponownie po wiekach wstąpiliśmy na znany szlak. Zajęcie Kijowa kojarzono z odzyskaniem godności Rzeczypospolitej i miejsca, które powinna mieć w świecie. Pisano „polski Kijów”, zapominając o umowie z Petlurą, że miasto ma być stolicą URL. Podobnie na efekty wyprawy spoglądali Polacy zamieszkujący Ukrainę, tak jak kapłan katolicki z Kamieńca Podolskigo, który zwracając się do wiernych, mówił: „Orzeł Biały nad Dnieprem. Kijów wraca do Macierzy”. W ogóle mało wspominano o sojuszniczej armii. Została wyparta z historii i pamięci. Upajano się powszechnie zwycięstwem, na które – jak pisano – „czekano od wieków”. Zamilkła opozycja. Leczono narodowe choroby. Szybko i tanio. „Sława polskiego oręża dosięga szczytu. Ludzie chodzili jakby zaczadzeni tryumfem i entuzjazmem” – czytamy w kolejnej relacji. Nawet środowiska ostrożne w ocenach, postępujące pragmatycznie dały się uwieść powszechnemu klimatowi święta, powrotu na drogę wielkości i chwały. Wśród wyrażających entuzjazm nie zabrakło senatów polskich uniwersytetów, które prześcigały się w uchwałach obwieszczających radość i satysfakcję z tego, co się dokonało. Nawet endecka „Gazeta Warszawska” pozwoliła sobie 18 maja na jednoznaczne słowa, że „Polska umie czcić bohatera”, a lewica zawiesiła kampanię antywojenną. Sukces upajał. „Opuściłem Warszawę pijaną triumfem – naród stracił poczucie rzeczywistości” – wspominał Charles de Gaulle.

W maju cała uwaga koncentrowała się na wodzu, a wyprawę kijowską zaczęto nazywać „wyprawą Piłsudskiego”. Doceniano, że był bezpośrednio obecny na froncie. Już 4 maja posłowie w imieniu Sejmu wysłali telegram z podziękowaniami za trud, „który zbliża nas do upragnionego pokoju, kładzie podwaliny pod potęgę Państwa Polskiego”. Jan Hupka, polityk konserwatywny, komentował: „Piłsudski urasta mi w oczach na takiego bohatera narodowego, że w jego cieniu blednie pamięć Kościuszki i Poniatowskiego. Bo tamci nie mieli sukcesu, a on go ma. To jakiś nowy Bolesław Chrobry”. Widomym znakiem upojenia i wdzięczności dla wodza były okolicznościowe opowiadania, rymowane utwory, wiersze z reguły o małej wartości artystycznej. Wacław Mieczysław Piotrowski pisał:

 

Przez kurhany wódz tam jedzie,

Przez kurhany orły lecą

I sokoły lotne w ślad.

Błyskawicą szable świecą

Wódz Piłsudski tam na przedzie,

Ukrainy szczery brat.

Będzie wolność – wspólna wola,

Z Ukrainą Lachów dola.

 

Życzenia i powinszowania wraz z gratulacjami składały mu rady miast, miasteczek i gmin. Rady i prezydia rad miejskich Galicji ubierały akty hołdownicze w starym, cesarskim stylu, w konwencji adresów pisanych do Franciszka Józefa I. Dobrą ilustracją jest adres Prezydium Rady Miasta Krakowa:

 

Imieniem miasta spieszymy donieść, że wiadomość o zajęciu Kijowa przez nasze wojska pod wodzą Naczelnika Państwa przyjęła ludność Krakowa entuzjastycznie, widząc w tym niezbity dowód potęgi państwa i wielki zapał armii, która tak niedawno zorganizowana została […] pod świetnym dowództwem ukochanego swego wodza […] stanąć na wyżynie bohaterskich obrońców Ojczyzny w walce o wolność i swobodę uciśnionych ludów na wschodzie. Cześć wielkiej armii i jej wodzowi Naczelnikowi Państwa.

 

Nadzwyczajne już były obchody święta 3 maja, zamienione w manifestację solidarności z wojskiem polskim i z Piłsudskim. W relacji jednego z obserwatorów z Warszawy czytamy, że „takiego pochodu, jaki był dzisiaj, to jeszcze nie widziałem. Ciągnęło się trzy godziny”. Lecz apogeum narodowego święta przypadło na 18 maja, kiedy do Warszawy przyjechał Marszałek. Schodzącego po stopniach wagonu przywitała orkiestra grająca Boże, coś Polskę. W Warszawie czekało na niego wspaniałe przyjęcie. Niebywały entuzjazm. Wszyscy, czy prawie wszyscy, wyszli na ulice, aby oklaskiwać jedynego aktora. Ci, co go jeszcze kilka tygodni temu krytykowali, teraz zmienili zdanie. „Czas cudowny. Tłumy na ulicach. Szalona owacja dla zwycięzcy” – pisał 18 maja Juliusz Zdanowski, jeden z liderów endecji, który jeszcze nie tak dawno bardzo krytycznie oceniał politykę Piłsudskiego. Orkiestry grały Jeszcze Polska nie zginęła oraz inne patriotyczne pieśni. Centralne nabożeństwo odbyło się w kościele Świętego Aleksandra na placu Trzech Krzyży z Te Deum laudamus. Po jego zakończeniu młodzież wyprzęgła konie i pociągnęła powóz aż do Belwederu. Osiemnastoletni uczeń warszawskiego gimnazjum Janek Szczegielski pisał:

 

my nie jesteśmy państwem zaborczym, przeciwnie – wszędzie, gdzie dojdą nasze szeregi zbrojne, wszędzie jedno hasło: wolność ludów […]. Jeśli komu mamy to zawdzięczać, to tylko Piłsudskiemu […]. Polska nigdy nie zapomni o tym, który nas dźwignął i prawie że zrównał z potęgami świata […] zwycięzca Kijowa był przyjmowany tak, jak przyjmowano w Rzymie konsulów zwycięskich.

 

Podobnie pisała 20 maja Maria Dąbrowska, wydawałoby się mniej skłonna do narodowej egzaltacji: „Piłsudski przyjechał z frontu. Było to zjawisko nie do uwierzenia, jak Go witała stolica. To było tak, jak by mogło być w Grecji albo Rzymie”.

W klimat narodowego zbratania wpisał się marszałek Sejmu Wojciech Trąmpczyński, jeden z przywódców endecji, który w przemówieniu podkreślał, że mimo różnic jesteśmy razem. „Sejm cały przez usta moje wita cię, wodzu naczelny, wracającego ze szlaku Bolesława Chrobrego. Od czasów Kircholmu i Chocimia naród polski takich triumfów oręża swego nie przeżywał […]. Zwycięski twój pochód na Kijów dał narodowi poczucie własnej siły, wzmocnił wiarę we własną przyszłość” – powiedział. Przypominano, że po Chocimiu w 1621 roku papież Urban VII użył pojęcia antemurale christianitatis, mówiąc o Rzeczypospolitej. Teraz podkreślano, że Polska znów jest przedmurzem, znów broni Europy.

Ale powróćmy na Ukrainę. Petlura  pragnął, aby wojsko polskie pozostało tam jeszcze dłużej, wspomagając budowę państwowości URL, Piłsudski był jednak przeciwny temu rozwiązaniu. Wyprawa kijowska, podkreślał, nie może się kojarzyć z okupacją. Przypominał, że jak tylko zostanie podpisany rozejm z Moskwą, wojska polskie rozpoczną ewakuację. Marszałek miał nadzieję, że do 10 maja ostatecznie rozbije armie bolszewickie i podyktuje czerwonej Rosji warunki pokojowe. Tak się nie stało, a zamiast rozmów pokojowych przeciwnik przygotowywał kontrofensywę. Ponieważ w pierwszych dniach maja dowództwo sowieckie zmieniło szyfry, a polskie służby dekryptażowe jeszcze ich nie złamały, przeto polskie dowództwo nie dysponowało dokładnymi danymi na temat tego, co się dzieje na wschód od Dniepru, niemniej zdawało sobie sprawę, że znajdujące się za rzeką wojska Frontu Południowo-Zachodniego są systematycznie wzmacniane. Na skutek tego rosła obawa przed kontrakcją. 30 maja 1920 roku przyszły generał Józef Jaklicz z Dowództwa Etapów, szef sztabu 15 DP, pisał do żony: „Przeliczyliśmy się z siłami i poszli na wielką politykę z angażowaniem militarnych sił, nie mając należytego zabezpieczenia […]. Żołnierze odcięci od świata, brak wiadomości i łączności”. Do żołnierzy docierały pomruki ukraińskich chłopów, co komentowano, że chcą nam urządzić noc Świętego Bartłomieja. „Mniejsze napady i mordy izolowanych żołnierzy zdarzały się kilkakrotnie […]. Zwłaszcza podczas późniejszego odwrotu obawialiśmy się codziennie napadów zbrojnych ludności ukraińskiej i noclegi wojska robiono poza większymi wsiami” – pisał Franciszek Arciszewski, jeden z żołnierzy. Jednak szczęśliwie dla wojsk polskich nie sprawdziły się wieści o antypolskim powstaniu, gdyż choć chłopi ukraińscy Polaków źle oceniali, to jeszcze gorzej wspominali bolszewików.

 

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.