Wieczny początek

Warmia i Mazury

Beata Szady

Wieczny początek

Warmia i Mazury

fragment

Wstęp

I

Mówią, że był ostatnim Warmiakiem w Kikitach. To taka mała wieś o śmiesznej nazwie (kiki-riki, riki-tiki, tiki-taki), o której jeszcze nie raz będę pisać w tej książce. Józef Orzołek mieszkał z dala od wsi, wśród pól nazywanych tutaj kolonią. Ostatni Warmiak? Kiedy usłyszałam to po

raz pierwszy, nie tyle zapaliła mi się czerwona lampka, ile zaczęła wyć syrena. Dlaczego ostatni? I czy to znaczy, że Warmiaków już nie ma? Jakim cudem, skoro istnieje Warmia?

Kikity to był mój pierwszy kontakt z Warmią. Dziesięć lat temu nic o niej nie wiedziałam, a na Mazurach byłam kilka razy w życiu. Wszystko się zmieniło, kiedy po raz pierwszy przyjechałam na zaproszenie przyjaciela właśnie do Kikit. Od tego czasu nazywam je miłością od pierwszego odczucia.

Później usłyszałam historię Orzołka i nie było już dla mnie odwrotu.

Mam wrażenie, że to nie ja wybrałam temat tej książki.

II

Warmia i Mazury stały się polskie dopiero po II wojnie światowej. Po pierwszej ich los miał rozstrzygnąć plebiscyt z 1920 roku, który zaskoczył wszystkich. Tym tekstem, w mojej opinii najstarszym i najtrudniejszym, otwieram tę książkę. Później będzie już łatwiej. Moi rozmówcy mimo często podeszłego wieku opowiadają żwawo, rześko i z przytupem. Nie raz słucham ich z rozdziawioną gębą.

Herbert Monkowski podczas wojennej ucieczki z Allenstein (dzisiejszego Olsztyna) umierał kilkakrotnie. Na jego oczach doszło do zatonięcia statku pasażerskiego Wilhelm Gustloff, które przeszło do historii jako największa katastrofa morska w dziejach ludzkości. To wtedy chciał uratować z okrętu nienaturalnie czerwoną marmoladę. „O mój Boże! – pomyślał sobie wówczas. – Jest wojna, a oni marmoladę wyrzucają!” Później, jako dojrzały mężczyzna, po wydostaniu się z Polski niechcący jej pomaga.

Adi i Albert Burdinski są Niemcami urodzonymi przed wojną na Mazurach. Stosunkowo szybko dostają zgodę na wyjazd z Polski, ale później tu wracają, a jeszcze później – budują dom. Swoje życie dzielą na miesiące ciepłe (Mazury) i zimne (Niemcy). Do czasu.

Hubert Orłowski i Herbert Sobottka po wojnie zostają, ale na Warmii i Mazurach nie mają łatwego życia. Z różnych względów.

Reportaż A w głowie wojna polsko-niemiecka to historia tych, którzy długo nie chcą wyjeżdżać ze swojej małej ojczyzny, ale jednak to robią, z różnych powodów. Najciekawsze jest jednak to, co dzieje się w głowach niektórych z nich po wyjeździe do Niemiec.

Przed wojną Mazury były protestanckie, Warmia – katolicka. Kiedy po 1945 roku rdzenni mieszkańcy stąd wyjeżdżają, ich miejsce zajmują przesiedleńcy katolicy. Brakuje dla nich kościołów. Ewangelickie zaś użytkowane są rzadko bądź wcale, bo protestantów jest tyle, co kot napłakał. Dlatego katolicy postanawiają je przejąć. Często dziwnymi metodami, często pod wodzą księży, często pozostawiając niesmak, jak w Spychowie czy Rozogach. O tym właśnie opowiada reportaż Banda czworga.

W ukochanych Kikitach również znalazłam nie lada historię. I bohatera, który zbił mnie z pantałyku, bo rozmył granice między prawdą a fikcją. Eugeniusz Kowalski, bo o nim mowa, opowiedział mi historię znikania pewnego siedliska, a także podzielił się ze mną przygodą ze snami, ukrytym krzyżem i tajemniczym listem.

Każdy z powyższych tekstów to reportaż historyczny zahaczający o teraźniejszość. Inaczej jest z trzema kolejnymi. Tutaj królową jest współczesność. W pierwszym tytułowi Rozbieracze opowiadają o intratnym biznesie, jakim jest obecnie na Warmii rozbiórka starych domów, obór, stodół. Niestety interes ten rujnuje również w ekspresowym tempie krajobraz kulturowy regionu. Kto jest winien? Czy właśnie rozbieracze? Drugi tekst na czasie to Praca w teatr. Ewa i Robert Wasilewscy tworzą na Mazurach teatr tożsamościowy – przez sztukę opowiadają o przeszłości regionu, edukują i zadają pytanie: „A ty kim jesteś?”. Wreszcie ostatni reportaż, którego bohaterami są potomkowie powojennych osiedleńców. Pytam ich, czy utożsamiają się z Warmią i Mazurami i czy nadal ciąży na nich klątwa wiecznego początku.

Postscriptum to próba przedstawienia Warmii i Mazur jako dwóch oddzielnych bytów. Bo choć najczęściej mówimy o nich łącznie, w rzeczywistości to dwie odmienne krainy. Staram się pokazać te różnice, a także odpowiedzieć na pytanie o to, dlaczego jedna żyje w cieniu drugiej.

W ten oto sposób opowiadam ostatnie sto lat Warmii i Mazur.

III

Termin „klątwa wiecznego początku” ukuła profesor Barbara Fatyga. Użyła go w raporcie Kultura pod pochmurnym niebem (2014 rok), który jest diagnozą stanu kultury w województwie warmińsko-mazurskim. Jednak samo wyrażenie nasunęło jej się o wiele wcześniej, bo już w roku 1986, kiedy analizowała pamiętniki chłopów nadesłanych na ogólnopolski konkurs „Łączy nas ziemia”. Jednym bardzo wyrazistym motywem, niezależnie od tego, kto pisał – czy starzy, czy młodzi – była prawie identyczna fraza na początku opowieści o losach rodziny, mianowicie: „Rodzice moi zaczynali od zera”.

– W momencie, kiedy w znacznie późniejszych badaniach na Warmii i Mazurach pojawił się ten sam wątek zaczynania od początku, dość naturalnie pojawiło się wyrażenie „klątwa wiecznego początku” – tłumaczy profesor Fatyga. Definicja tego hasła jest wbrew pozorom dość szeroka. – Klątwa wiecznego początku odnosi się do okoliczności zewnętrznych: politycznych, ekonomicznych, przyrodniczych. Przyjdzie wojna – trzeba uciekać i zaczynać życie w nowym miejscu. Przyjdzie burza – zniszczy dom i trzeba zaczynać od zera. Umrze ojciec – świat się wali w sekundę, bo matka zostaje sama z dziećmi. Czyli aktywność ludzi, którym się przyglądamy, zostaje w sposób przez nich niezawiniony zniszczona, przerwana, zdestruowana. Jeżeli mają oni w sobie jeszcze jakąś wolę walki, to podejmują ten wysiłek po raz drugi. Nie dają się zniszczyć, ale muszą zaczynać od zera.

 Jeżeli prześledzić losy bohaterów tej książki, to wszyscy po 1945 roku zaczynali od nowa: zarówno ci, którzy wyjechali z byłych Prus Wschodnich – nieważne, czy tuż po wojnie, czy później (Monkowski, Burdinski) – wszystkie te matki, których mężowie nie wrócili z wojny (jak chociażby matka Orłowskiego), jak i powojenni osiedleńcy z centralnej Polski czy Kresów Wschodnich (Kowalscy, Kądzielewscy). To łączy moich bohaterów – są ofiarami klątwy wiecznego początku.

 

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.