Wczesne smutki

CHŁOPIEC I PIES

Pies, który mówi

Urodziłem się, jak przyznaje mama, wskutek pewnej lekkomyślnej przygody, która przyniosła jej siedmioro dzieci i niemało biedy. Dwaj moi bracia i siostra umarli zaraz po przyjściu na świat. Ja otworzyłem oczy w domu pani Albiny Knipper, wiejskiej akuszerki, w latach wojny, z początkiem jesieni. Mama i pani Albina bardzo o mnie dbały, karmiły mnie i pieściły. Koszyk miałem wymoszczony gałgankami i pierzem niby ptasie gniazdo. Mama uczyła mnie życia: jak się macha ogonem, jak pokazuje kły, jak myje się oczy i przepędza natrętne muchy. Ćwiczyliśmy także, między sobą, podstawowe chwyty zaczepne i obronne. W tej miłej i bezpiecznej zabawie rzucaliśmy się na siebie jak wiejskie kundle, ale nasze kły były jakby owinięte aksamitem, a pazurki schowane, jak bagnet w pochwie.
Pewnego dnia jednak rozłączono mnie z mamą, wtedy właściwie zaczęło się moje psie życie. (Słowa „psie” proszę nie rozumieć błędnie, nie skarżę się na życie. Chcę po prostu powiedzieć: moje życie).
Kiedy pan Berki (tak się nazywał mój przyszły pan i władca) wręczył pani Knipper zapłatę, nie było jeszcze wiadomo, które z nas weźmie, a ja niewiele z tego wszystkiego rozumiałem. Pamiętam tylko, że mama była bardzo smutna i przez cały czas płakała. Dopiero później pojąłem, dlaczego się nie sprzeciwiała i nie przedsięwzięła nic, aby temu zapobiec. W gruncie rzeczy postąpiła tak dla mojego dobra. Kto wie, jaki los stałby się moim udziałem, gdyby nie wziął mnie wtedy pan Berki, Z nas, czworga szczeniąt tylko dwoje pozostało przy życiu, ja i mój brat. Brata sprzedano jakiemuś myśliwemu z innej wsi. A moje dwie siostry spotkała straszna śmierć: pani Knipper zawiesiła im kamienie u szyi i wrzuciła je do wezbranej rzeki. Zrobiła to z ciężkim sercem, wiem, że gdyby nie trudne lata wojny, zlitowałaby się nad nimi, choćby ze względu na mamę. Lubiła zwierzęta, nawet rozkapryszone koty, ale cóż począć, à la guerre comme à la guerre, jak by powiedział wielki miłośnik zwierząt, La Fontaine.
Moja mama z bólu oszalała. Całymi dniami nie jadła, tylko płakała i zawodziła, biegała po podwórzu i po wsi, zaglądała w każdy kątek. Aż pewnego dnia pani Knipper powiedziała: „Musiałam to zrobić, Lolu” (tak miała na imię moja mama). „Wybacz, Lolu, musiałam...” Mama leżała przed nią z nastawionymi uszami, żeby lepiej słyszeć każde słowo pani Knipper, i patrzała tak smutno oczami pełnymi łez, że stara pani Knipper też się rozpłakała: „Nie patrz tak na mnie, Lolu! Sama wiesz, jak ciężko jest związać koniec z końcem”. Ale mama, nieprzytomna, z żalu, patrzała na nią nadal. „Nie patrz tak na mnie, Lolu, nie patrz!” prosiła pani Knipper. „Wrzuciłam je do rzeki”.
Mama zrozumiała, że przeczucia jej nie myliły. Krzyknęła i rzuciła się ku rzece. Gnała, gnała z jej biegiem, skomląc jak pies, Boże odpuść, jak człowiek. Znalazła moje siostry na płyciźnie, na terenie należącym już do innej wsi, z kamieniem u szyi, zaplatane w korzenie wierzby.
Wróciła przed wieczorem, po to, by umrzeć przy mnie.

Leżałem na werandzie u pana Berki, mojego nowego gospodarza, i rozmyślałem o tym, co mnie spotkało, o nieszczęsnej mamie, o braciach i siostrach, o pani Knipper, o życiu w ogóle. Rozmyślając skomlałem, raczej ze smutku niż z zimna.
Wtedy to nadszedł jakiś chłopiec, zaczął mnie głaskać i rozgrzewać w rękach, jak gdybym, nie daj Boże, był wróblem, a nie psem. Przyjrzał mi się uważnie i wybuchnął śmiechem.
„Ana, Ana!” zawołał. „Przyjdź, to coś zobaczysz. Wróbelka!”
„Ale słodki”, powiedziała Ana i uszczypnęła mnie w policzek.
„Ten pies kogoś mi przypomina”, zauważył chłopiec. „Bardzo do tego kogoś jest podobny”.
„Rzeczywiście”, zgodziła się Ana, jego siostra. „Kogoś przypomina, ale kogo?”
„Też ci się tak wydaje?” spytał chłopiec.
„Można pęknąć ze śmiechu”, zawołała Ana.
„Naprawdę”. Chłopiec wciąż trzymał mnie na dłoni, jak wróbla.
„Już wiem”, powiedziała jego siostra.
„Do kogo on jest podobny? Do kogo, Ana?” pytał. „Proszę cię, powiedz!”
„Pomyśl sam”, powiedziała Ana.
„Proszę cię, powiedz”, powtórzył. „Nic mi nie przychodzi do głowy. Wiem tylko, że ten pies... naprawdę, można się popłakać ze śmiechu”.
„Do pewnej starszej pani...”, zaczęła Ana.
„Do pani Knipper! Wiem!”, zawołał.
„Ze śmiechu można pęknąć”, powtórzyła jego siostra. „Wykapana pani Knipper!”.

Po tym zdarzeniu sam się zastanawiałem, czy nie jestem podobny do pani Knipper, choć szczerze mówiąc, nie bardzo w to wierzyłem. Być może tylko smutek nadawał nam podobny wyraz twarzy, gdyż pani Knipper czuła się bardzo nieszczęśliwa z powodu swojego postępku, a ja tęskniłem za bliskimi. Podobny byłem natomiast do mamy. Te same duże ciemne oczy, fiołkowoszare, jak śliwka, te same uszy, zaostrzone i nieco zawinięte na czubku. Może jedynie postać odziedziczyłem po (nieznanym) ojcu, bo z czasem wyrosłem na smukłe psisko o długich nogach, jakich nie miała, jeżeli dobrze pamiętam, moja mama. Po mamie odziedziczyłem poza tym żółtorudą sierść i inne cechy: przeczulenie, pokorę, cierpliwość, wierność, oddanie, nerwowość, jak też pewną leniwość i lekkomyślność.
Pies taki jak ja nie może się pochwalić jakąś ciekawą historią, którą by można długo opowiadać. Co do mnie, miałem dosyć szczęśliwą młodość (nie mówiąc, naturalnie, o rozstaniu z bliskimi), choć przypadła ona na czas wojny. A może właśnie dlatego. Postaram się to wytłumaczyć. Wojna zabiera ludzi, a w pozostałych budzi strach, nieufność, szorstkość. W takich warunkach pies wierny jak ja wiele znaczy. Jeżeli ktoś nie jest dzieckiem i nie jest przeczulony, może kochać psa bez rozpaczy, bez obawy, że oszaleje, że umrze z żalu, jeżeli zabierze go wojna, może kochać bez poświęceń, może mu się zwierzać bez lęku, że pies go wyda. Podczas wojny psu jest ciężko tylko dopóty, do póki jeszcze nie wyrosną mu kły. (Dlatego zginęły moje siostry, niech spoczywają w pokoju). A dla dorosłego, silnego psa wojna jest dobrodziejstwem. Wśród bydła panują wtedy pomory, padają konie, a żołnierze zakopują je płytko, byle nie wystawały nad ziemię. I tak, mówią, rozniosą je psy i Cyganie.
Kogo by mogła interesować moja biografia, skoro nie byłem słynnym psem myśliwskim (zaledwie całkiem przeciętnym) ani nie wsławiłem się na wyścigach, i nie tylko nie mam szlacheckiego pochodzenia z rodowodem, lecz wszystko wskazuje na to, że jestem nieślubnym dzieckiem, czyli bękartem; nie odniosłem zasług wojennych, za życia nie wystawiono mi pomnika i nie dostałem odznaczenia od Czerwonego Krzyża ani od nikogo. Jestem więc zwyczajnym psem, a mój los był przeciętny. Jedno czyni mnie w pewnym sensie wyjątkowym: moja zdolność mówienia. A łaską mowy obdarzyła mnie miłość pewnego chłopca, mógłbym powiedzieć, nieszczęśliwa miłość.

Pewnego ranka pojawił się pan Berki, mój nowy gospodarz, i spytał:
„Andi, jak ci się podoba ten pies?”
„Jest cudowny!” powiedział chłopiec. (Skądinąd, skłonny był do przesady). Jak będzie miał na imię?”
„Dingo”, odrzekł pan Berki.
„Dingo?” zdziwił się chłopiec. „Nie podoba mi się to imię. Chciałbym, żeby mi pan wyjaśnił, co to znaczy”.
„To nazwa dzikiego psa australijskiego”, odrzekł pan Berki.
„O, bardzo mi się podoba”, powiedział na to chłopiec.
Moim panem oficjalnie był pan Berki, ale duszą i ciałem należałem do chłopca. Ze wszystkich ludzi na świecie z nim najbardziej się zgadzałem i najlepiej się porozumiewaliśmy. Myślę, że oprócz jego młodego wieku złożyły się na to niektóre nasze wspólne cechy. Wierzę, iż nie mijam się z prawdą mówiąc, że mieliśmy wiele cech wspólnych: byliśmy leniwi, rozpuszczeni, wierni, żądni przygód... Sądzę, że nie jestem zbyt zadufany, twierdząc, iż ten chłopiec miał w sobie coś z psa; jeśli chodzi o jego powonienie i wrażliwość na zapachy, z pewnością się nie mylę. Połączyły nas samotność i smutek. Jego tęsknota za ojcem i moja tęsknota za rodzicami stworzyły między nami rodzaj przyjaźni opartej na pokrewieństwie. Kiedy zacząłem nagle rosnąć i zdobywać poważanie wśród wiejskich kundli jako mądry, uczony pies pewnego małego i mądrego pana, chłopiec nie czuł się już taki opuszczony, był coraz bardziej dumny ze mnie i pewny siebie. Nie tylko wyzbył się dzięki mnie wrodzonego strachu przed psami (ta choroba prześladowała także jego ojca), lecz w ogóle stawał się coraz odważniejszy wiedząc, że ma we mnie oddanego, niezawodnego obrońcę. Z drugiej strony on nauczył mnie wielu rzeczy, dzięki którym zyskiwałem poważanie. Potrafiłem przygnać zabłąkane krowy, rozkopywać kretowiska (dla zabawy i zabicia czasu), gonić zające, odkrywać nory lisie i gniazda ptaków błotnych, chwytać dzikie kaczki, żaby, motyle, węże. Chłopiec nauczył mnie nawet rozmawiać z nim w chwilach samotności...
Pamiętam, jak kiedyś, gdy zginęła nam krowa, Krasula, o mało nie poszliśmy w świat. Po drodze chłopiec powierzył mi trudne i odpowiedzialne zadania. Jedno z nich było takie, że czułem się jak gołąb pocztowy, nie jak pies... Kiedy byliśmy bardzo nieszczęśliwi, zaraz kuliśmy plany ucieczki w świat. W rzeczywistości nie dotarliśmy dalej niż za trzecią miedzę. Czasami chłopiec opowiadał mi albo czytał różne historie. Myślę, iż nie przesadzę mówiąc, że nauczyłem się na pamięć powieści Człowiek, koń, pies, którą nieraz opowiadał pasterzom, często upiększając ją i niejedno dodając od siebie...
Nie, moje życie nie jest powieścią. Składa się z krótkich opowiadań, z mnóstwa drobnych zdarzeń, wesołych i smutnych, ale w tych opowiadaniach zawsze jest obecny chłopiec, tak jak ja jestem obecny w jego opowiadaniach.
Ostatnio zauważam, że posmutniał. Stał się w stosunku do mnie jakiś chłodny, ostrożniejszy. Widzę, że coś ukrywa...
Wkrótce, niestety, zrozumiałem, w czym rzecz, i znów ogarnął mnie dawny psi smutek. Chłopiec znowu szykuje się do ucieczki w świat, tym razem naprawdę. Nie ma co do tego wątpliwości. Rozumiem też, dlaczego mnie unika: chce sobie ułatwić rozstanie.
Rozchorowałem się z tego nagłego smutku. Wysiaduję pod progiem, żeby nie uciekł mi bez pożegnania. Ślęczę tak i rozmyślam o życiu.
Czuję, że tego rozstania nie przeżyję.
Auuu! Auuu!

List

Kochany panie Berki, piszę do pana z daleka. Pragnę pana pozdrowić i spytać o zdrowie. Powoli przyzwyczajam się do nowych kolegów w szkole, choć oni kpią sobie ze mnie z powodu mojej wymowy. Po nocach jeszcze mi się śni, że jestem tam, u was. Ostatniej nocy mama obudziła mnie, bo płakałem we śnie. Mama mówi, że to nostalgia, która szybko minie.
Kochany panie Berki, najuprzejmiej proszę, żeby pan się ze mnie nie wyśmiewał po tym, co teraz napiszę: tej nocy płakałem przede wszystkim z powodu mojego psa Dingo. Ana też mi dokucza mówiąc, że jestem zakochany w tym psie. Może to i prawda. Wierzę jednak, że pan mnie zrozumie.
Opowiem panu, jak ciężko mi było w dniu wyjazdu, jak to rozstanie mnie wstrząsnęło. Może pan pamięta, że przed samym wyjazdem zniknąłem i przyszedłem w ostatniej chwili, aż wszyscy na mnie krzyczeli. Powiem panu, gdzie wtedy byłem. Zaprowadziłem Dinga na brzeg Kerki, żeby się z nim pożegnać. Potem przywiązałem go paskiem do wierzby, a on się nie opierał, tylko skomlał. Chciał ze mną iść i prosił, żebym mu pozwolił, ale powiedziałem, aby został, bo takie jest życie. I powiedziałem jeszcze: wiem, że nigdy nie znajdę lepszego przyjaciela, ani wśród psów, ani wśród ludzi... „Usłyszałem, że mnie wołają, więc pobiegłem, aby się z wami pożegnać. Pamięta pan, wszyscy płakaliśmy, moja mama i Ana, pana mama i pan. Wiedzieliśmy, że już nigdy się nie zobaczymy. Kiedy wóz ruszył, nie przestawałem płakać, serce mi się krajało. Wspominałem wszystkie spędzone z wami lata, mojego ojca, który nie wrócił z obozu, pana i pana mamę, nauczycielkę, panią Rigó, Bélę Hermana, Laciego Tóta, Julię Szabó innych. Specjalnie się nie oglądałem w obawie, że jeszcze bardziej się rozryczę, kiedy ostatni raz zobaczę wieś, dzwonnicę, Hrabiowski Las i wszystko. Ale nie mogłem się powstrzymać. I jak pan myśli, panie Berki, kogo zobaczyłem?... Za nami biegł Dingo i skomlał na cały głos. Teraz już popłakaliśmy się wszyscy, a ja prosiłem wujka Martina, żeby odpędził psa i jechał szybciej, bo nie mogłem znieść tego skomlenia. Dingo, niech pan sobie wyobrazi, był u kresu sił, gdyż biegł za nami aż do Csesztregu. Wysunął język, z pyska ciekła mu piana. Ja wciąż krzyczałem i szlochałem, a wujek Martin musiał wysmagać Dinga batem, aż w końcu pies się zatrzymał, właściwie zwalił się, wyczerpany, na drogę. Jeszcze gdy pociąg ruszył, wciąż patrzałem przez okno i płakałem. Zdawało mi się, że słyszę jego skomlenie, że nadal za nami pędzi. To właśnie chciałem panu opowiedzieć i poprosić, drogi panie Berki, żeby pan napisał do mnie o wszystkim. Proszę napisać, jak się ma Dingo. I mam jeszcze jedną prośbę, tylko niech pan się ze mnie nie śmieje: żeby mu pan przeczytał ten list i powiedział, że to nie moja wina, nie mogłem go zabrać, ale nigdy o nim nie zapomnę. Kiedyś, gdy zostanę poetą, napiszę o nim wiersz albo bajkę. W tej bajce pies będzie mówił. I naturalnie będzie wabił się Dingo. Proszę, więc panie Berki, żeby pan zechciał to zrobić. On wszystko zrozumie pod warunkiem, że będzie pan mu patrzał prosto w oczy i powtarzał moje imię. Proszę mu powiedzieć: „Andi, Andi. Andi cię pozdrawia”. Proszę mówić powoli, jak do małego dziecka. Zobaczy pan, że zrozumie. Gdy usłyszy moje imię, zacznie skomleć. Będzie to znak, że wszystko rozumie.
Na koniec proszę jeszcze, żeby pan dbał o niego i żeby mu pan przyrządził dobrą kolację za pieniądze, które posyłam. Dingo najbardziej lubi koninę (dosyć kościstą), a na pewno dostanie ją pan w Baksy, u rzeźnika, pana Fejesa. Proszę także, aby nie wspominał pan w liście do mamy, kochany panie Berki, o tych pieniądzach (z moich oszczędności), bo Ana na pewno by się ze mnie wyśmiewała. A najlepiej, żeby pan napisał do mnie osobiście, jeszcze raz bardzo proszę.
Pana i pana mamę oraz panią Rigó i wszystkich kolegów, a zwłaszcza Bélę Hermana, Laciego Tóta i Julię Szabó, często wspomina i najserdeczniej pozdrawia
wasz biedny
Andreas Sam, uczeń

Odpowiedź

Kochany mój Andi, cieszę się, że masz się dobrze i jesteś dobrym uczniem, jak widać z listu twojej mamy. A z twojego listu widać, że piszesz coraz lepiej i coraz ładniej. Wierzę, że kiedyś zostaniesz poetą, a sądząc po twoim nieżyjącym już ojcu, wam Samom, nie brak fantazji. Co do twojej prośby, kochany mój poeto, mogę tylko powiedzieć, że chętnie bym ją spełnił, gdyby nie stało się było to, co wiem, że bardzo cię zasmuci.
Tamtego dnia, gdy wyjechaliście, Dingo wrócił zbity, zmęczony, długo skomlał i wył. Przez cały dzień nie tknął jedzenia, chociaż przynieśliśmy mu nawet wątróbkę. Tylko pił i pił, bardzo łapczywie.
Nazajutrz znaleźliśmy go martwego przed drzwiami.
Kochany mój A. S., nie smuć się zanadto, są w życiu gorsze rzeczy — przekonasz się, gdy dorośniesz. Mogę ci tylko wspomnieć, że ja też się zmartwiłem, to był naprawdę wspaniały pies, a mama nawet płakała. Jestem pewien, że jakoś się z tym uporasz, a kiedyś nawet całkiem zapomnisz. Za pieniądze, które ci posyłam (są to odsetki), kup sobie wieczne pióro, spróbuj coś o tym napisać, wierszem albo prozą i przyślij mi. Jeżeli to będzie dobre, pokażę tekst twojej wychowawczyni, pani Rigó, która na pewno bardzo się ucieszy. Jeżeli twoja praca jej się spodoba, może ogłosi ją w „Dobrym Pasterzu”.
Pozdrawiają cię wszyscy koledzy.
Usłuchaj mnie i nie smuć się za bardzo.
Twój wujek Berki