„Czy byłabym szczęśliwsza, mając inne życie?” – zdaje się stale pytać Ernaux, prowadząc nas przez kolejne dekady swej biografii, które w mistrzowskim laboratorium jej prozy stają się zarazem biografią całego pokolenia. Od czasów niedostatku po lata kapitalistycznego przesytu. Od powojennej młodości, kiedy rytm życia w małym normandzkim miasteczku wyznaczały święta religijne, po dorosłość, kiedy z nabożną gorliwością czytało się Simone de Beauvoir. Od wstydu wychowania w robotniczej rodzinie po wstydliwe przyjemności klasy średniej. A wszystko to na tle wielkiej historii, której motywem przewodnim było wyzwolenie. Wyzwolenie polityczne, wyzwolenie seksualne, wyzwolenie z klasowych ograniczeń.
Ernaux mierzy się z zagadnieniami rewolucji obyczajowej, postępującego konsumpcjonizmu i sekularyzacji, przywołuje przełomowe momenty dla historii Francji i Europy. „Chciałaby te liczne obrazy siebie, rozdzielone, niezsynchronizowane, połączyć nicią opowieści o swojej egzystencji od narodzin w czasie II wojny światowej aż do dzisiaj. O istnieniu poszczególnym, lecz jednocześnie wtopionym w historię pokolenia”.
Choć Ernaux boleśnie odsłania własne korzenie, udaje się jej zachować dystans, a dzięki brawurowej formie literackiej i wielkiej pisarskiej odwadze oddaje czytelnikom dzieło wybitne i kompletne – opowieść o sobie, konkretnej kobiecie, i o całej generacji, o każdym z nas.
Annie Ernaux pisze mięsem, jej proza paruje. To pot, pierdnięcia i krew – nie bohaterska, tylko zwykła, z zadrapań, okresów i skrobanek. Pokazuje, że słowa pisane wielką literą, jak Wojna czy Wolność, są z papieru, a hipnotyzuje szczegół. Ernaux wysnuwa go z pamięci, która zaraz się rozpadnie. Kataloguje i układa powiedzenia, zbitki skojarzeń, powtórzenia. Opowieść mija krzywo wbite słupy lat – pięćdziesiątych, sześćdziesiątych, siedemdziesiątych – do dziś. Aż strach odejść od lektury, żeby nie rozpadł się ten w ostatniej chwili sklecony świat. Literatura pisana językiem pierwotnym, znakomicie przetłumaczona.
„Lata” to szczera i brawurowa książka, to „W poszukiwaniu straconego czasu” naszej epoki zdominowanej przez media i konsumpcjonizm.
Annie Ernaux jest bezlitosna w najlepszym znaczeniu tego słowa. Prawdopodobnie nikt inny nie mógłby napisać biografii autorki w ten sposób – zakładając, że Ernaux rzeczywiście opisuje swoje doświadczenia. Nikt nie mógłby też przedstawić tylu szczegółów dotyczących jej życia i zadać tak wielu niewygodnych pytań.
Lektura „Lat” przypomina odkrycie skrzyni pełnej skarbów. […] To słodko-gorzka książka, która zmusza nas do powolnej lektury. […] Ernaux zamienia swoje życie w historię, a wspomnienia w zbiorową pamięć całego pokolenia.
„Lata” tylko pozornie są autobiografią. [...] Autorka krąży wokół prawdy, łączy obrazy, wspomnienia i fantazje. Zmienny głos narratorki raz wypowiada się w pierwszej, a raz w trzeciej osobie. To po prostu wspaniała powieść – idealne połączenie twórczości J.M. Coetzeego i Joan Didion.
Ta fenomenalna książka jest biografią bez grama intymności, a jednak osobistą i sentymentalną. Dziennik Francuzki, Francji, a trochę każdego z nas.
Jest to książka zachwycająca jako próba uchwycenia czasu i jednocześnie krytycznego oglądu przemian, w których się uczestniczy.
»Lata« Annie Ernaux to książka totalna. […] zanurzyłam się [w książce] jak w rzece, dałam się porwać jej nurtowi, czasami męczyła mnie, czasami zachwycała. Zanurzyłam się w życiu kobiety – doświadczeniu indywidualnym i uniwersalnym. W czasie – czasie wspólnym, który przez nią przeszedł, który przez nas przechodzi. Wyszłam z tej rzeki wzruszona.
„Lata” to nie tylko zbiorowa analiza urodzonego podczas wojny pokolenia. To także książka upominająca się o to, że głos kobiety może być głosem powszechnym. Sama pisze, że zdecydowała się na „bezosobową autobiografię”, „jakby teraz była jej kolej snucia opowieści o minionych dniach”. Bezosobowa autobiografia staje się sposobem na dojście do głosu i potraktowanie go nie jako indywidualnej opowieści, ale jako losu zbiorowego - mężczyzn i kobiet.
Czym są „Lata”? Kobieta na tle tej wielkiej historii. Uchwycona w słowach epoka. Generacja zamknięta w obrazach i wspomnieniach. (…) Opisana już w kontekście społeczno-historycznym, pozbawiona zbędnych emocji. Niby pisana z lekkością, a niosąca jednocześnie pewien ciężar, świadomość, która osadza się w czytelniku. Zachwycająca.
To jej zanurzenie się w pamięci to nie praca w archiwach, ale praca, którą autorka porównuje do wywoływania halucynacji, wprowadzania się niemal w stan hipnozy, który pomaga wywołać miraż, obraz ukryty w pamięci, indywidualne i zbiorowe „bycie w czasie”. Także tym razem przypisano jej stworzenie nowego gatunku prozy, zbiorowego narratora płynnie przepływającego między ja–my–ona. W „Latach” autorka nazywa ten proces tworzeniem palimpsestu, inni nazwą go freskiem pokolenia, poszukiwaniem utraconego czasu na miarę XXI wieku.
Wspaniała książka o pamięci i o tym, co zostaje z długiego życia.
To rejestr obrazów, haseł, rozmaitych okoliczności życia. Zapamiętane gesty, słowa, slogany, wydarzenia polityczne. Towary, filmy, książki. Ernaux tworzy swoją opowieść, wyłapując znaki czasów, w których jej życie było zanurzone. Coraz więcej wolności, coraz więcej konsumpcjonizmu, nadzieje i ich utrata. Kluczowe wydarzenia polityczne i obyczajowe drobiazgi.
Francuska pisarka urodzona w czasie II wojny światowej, kreśli w tej autobiografii nie tylko swoją postać, ale też postać kobety-mieszkanki XX-wiecznej Europy w ogóle. [...] pisze o tym z dystansem, ironią, bardzo świadomie.
Nieczęsto mam takie wrażenie, ale czuję, że „Lata” Ernaux to prawdziwe arcydzieło. Każde użyte słowo zostało dokładnie przemyślane, wszystkie mają swoje miejsce – gdyby usunięto choć jedno z nich książka straciłaby na wartości i byłaby niepełna.
Punktami orientacyjnymi opowieści Ernaux są fotografie i filmy, na których się znajduje. Zatrzymuje się przy nich i próbuje uchwycić, czy raczej przypomnieć sobie, co dziewczynka, dziewczyna, kobieta na zdjęciach czuła, i co myślała. Jak swoim strojem chciała się wpisać w panującą modę, co czytała, czego słuchała, jaką miała pozycję w społeczeństwie. Te punkty orientacyjne nie zaburzają wartkiego nurtu wciągającej bez reszty powieści.
Ernaux pokazuje się jako rewolucjonistka pisania, a zarazem autorka wyrosła z pięknej szkoły prozatorskiej Prousta i Flauberta. A pamięć jest szczególnym bohaterem jej powieści.
„Lata” to lektura niejednoznaczna, arcyciekawa i na swój oryginalny sposób piękna.
To jest literatura dla dojrzałego czytelnika, takiego, który się nie boi różnych eksperymentów formalnych. […] Bardzo ciekawa książka.
To jest też książka o pamięci, o tym w jaki sposób pamięć kumuluje w nas, w naszej głowie, w naszym sercu jakieś cząstki naszego życia […] książka od razu mnie ujęła absolutnie fantastycznym stylem i mięsistym językiem […].
Nie jest żadną tajemnicą, że Ernaux całym sercem stoi po stronie lewicy i feminizmu. […] Nie każdy więc rozsiądzie się wygodnie w „Latach”, ale nie szkodzi – i tak będzie czytać z podziwem, jak daleko można przesuwać granice autobiografizmu w literaturze.
„Lata” to nie tylko biografia Annie Ernaux. To też, a może w równej mierze, biografia świata. Opowieść o tym, jak lata biedy zamieniły się w kapitalizm. O tym, jak wielka historia zawiera w sobie małe przewroty, wyzwolenia: seksualne, polityczne i wyzwolenie od własnych ograniczeń, lęków.
Książka, którą należy smakować powoli. Dla czytelnika, który potrafi oddać się refleksji.
Napisana lekko, ale niosąca także spory ciężar wspólnych nam wszystkich doświadczeń – o kruchości życia, o przemijaniu, o rodzinie, o samotności, o zmianach. To powieść uniwersalna, genialna w swojej prostocie, zachwycająca, ale także pięknie napisana i przetłumaczona. Powieść, którą się podczytuje, którą się chłonie, o której się myśli.
Chociaż autorka jest Francuzką, dobrze przebiega się razem z nią własne, równoległe życie. Wracają wspomnienia. Jedne cieszą, inne smucą, ale z całą pewnością jest tu wyzwalające poczucie wspólnoty doświadczeń. To jedna z najważniejszych pozycji do przeczytania!
Język „Lat” jest nieprawdopodobnie kolażowy - niby reporterski i fotograficzny, a jednocześnie przeszywająco osobisty. Niesamowite, jak ta cała gmatwanina zaimków, wyliczanek, zmiennych prędkości i czasów składa się w spójną całość.
„Lata” są historią dojrzewającej i starzejącej się kobiety, a następujące po sobie dekady są cezurami zamykającymi kolejne etapy jej egzystencji. [...] Między tymi czasowymi ramami, z prędkością rozpędzonego TGV przelatuje życie, każde pojedyncze istnienie, do którego dołączają kolejne, tworząc kaskadę chwil, momentów, lat i początków. Lata Annie Ernaux są bowiem wypełnione nimi po brzegi.
Annie Ernaux stworzyła coś niespotykanego – wciągającą powieść o swoim pokoleniu przez pryzmat historii Francji, z ważnymi światowymi wydarzeniami w tle. Nic dziwnego, że napisanie tej książki zajęło jej kilkanaście lat (o czym też przeczytamy). Moim zdaniem bez żadnej przesady można „Lata” nazwać głosem pokolenia.
W swoich świetnych „Latach” autorka oprowadza nas przez kolejne dekady swojego życia, oferując zarówno niezwykły obraz pokolenia i zmieniającego się świata. [...] [Lata] to rzecz obowiązkowa.
Annie Ernaux z wielkim talentem i jakby mimochodem opisała, jak zmienił się nasz świat, i to w sposób, z którego często nawet nie zdajemy sobie sprawy, bo tkwimy w środku tych wszystkich zmian. [...] To opowieść o wszystkim - od ludzkiej intymności po geopolitykę.
Książka napisana przez Ernaux to swego rodzaju hołd dla codzienności. Wielka Historia odgrywana przez polityków, jest przepuszczona przez emocje obywateli. Nazwiska sygnalizują tylko upływ czasu.
Dziś, gdy strach, niedowierzanie, chęć pomocy i przytłaczające poczucie, że – w obliczu zupełnie abstrakcyjnej i jakby anachronicznej wojny – wszystkie dotychczasowe zajęcia, takie jak praca nad tym tekstem, tracą jakiekolwiek znaczenie, lektura „Lat” pozwala na moment zapomnieć o zatrważającej rzeczywistości i choćby w ten sposób stawić opór dotąd nigdy nierozpatrywanym, paraliżującym scenariuszom. Przenosząc w przeszłość – lepiej lub gorzej rozpoznaną, nagle o wiele bezpieczniejszą – dostarcza chwilowego wytchnienia. Dodaje sił, niezbędnych, by krytyczny moment, w jakim znaleźliśmy się jako Europejczycy i jako ludzie, dobrze spożytkować. By – bez względu na ciągi dalsze i zarazem w obawie o nie – „uratować coś z czasu, w którym się już nigdy nie będzie”.
Wspaniała książka. Literatura prawdziwie piękna.
Oto zapis ducha czasów, obraz jednego z kluczowych procesów XX wieku na Zachodzie. Coś się tu robi, coś się myśli, ale mimowolnie. Przecież nie wybiera się wspomnień, tak jak nie wybiera się korzeni. [...] „Lata” nie są kroniką fatalizmu i marazmu. To opowieść o budzeniu się do zmiany i o znikaniu kolejnych punktów podparcia.
Ernaux wpatruje się w siebie po to jedynie, aby odnaleźć świat, pamięć i wyobrażenie minionych dni, by pochwycić „znaki epoki”, wymianę idei, opinii i wrażliwości [...].
Historia Ernaux staje się w tej pięknej prozie historią tysięcy kobiet – Francuzek, Europejek, obywatelek świata, którym przyszło dorastać w zmieniającej się rzeczywistości, które chciały i potrafiły walczyć o swoje prawa, które realizowały swoje marzenia, wybijając się na niezależność. Wielka Historia i historia jednostki splatają się tutaj nierozerwalnie, a pióro Ernaux w mistrzowski sposób łączy to, co indywidualne, prywatne z doświadczeniem zbiorowości.
Ernaux kładzie nacisk na te aspekty dziejów, które są istotne dla żeńskiej narratorki: dlatego równolegle z przemianami politycznymi czy gospodarczymi przedstawiane są tu przemiany w obyczajowości, a wzmianki o wojnach przeplatają się z nazwiskami gwiazd ekranu czy piosenki.
Mamy tu do czynienia z metodyczną analizą zmian społecznych i politycznych, zachodzących we Francji od czasów powojennych aż po współczesność. Czujna obserwacja i językowa precyzja stają się narzędziami, dzięki którym odczytujemy znaczenia, narastające przez dziesięciolecia.
Z gęsto tkanej materii wyłania się zbiorowa pamięć wydarzeń historycznych i zawieszony w tych wydarzeniach człowiek. Esencja życia.
[…] to także bardzo ważny głos kobiety, która powoli docierała do spełnienia, osiągając pewność siebie i wyzwolenie. Nastolatka opowiada nam o marzeniach, o oglądaniu zakazanych filmów, czytaniu książek „nie dla dzieci”, pierwszym pocałunku i pierwszym seksie. Wraz z dorastaniem zaczyna rozumieć, jak kultura i religia organizują jej życie jako kobiety.
Książka Ernaux to kronika zmieniającego się świata i kronika świadomości jednostki, która w tym świecie żyła, czuła, myślała i tworzyła, rejestrując to, co osobiste, i to, co bezosobowe, to, co przełomowe, i to, co trywialne, ale zaskakująco poruszające, wchłaniając całą sobą ni mniej, ni więcej, tylko życie we wszelkich jego formach i przejawach.
Annie Ernaux nie zabawia czytelnika obrazkami retro, tylko w przystępny sposób prześwietla intelektualną kondycję swojego pokolenia (rocznik 1940) w kontekście lewicy, prawicy, feminizmu i paru pomniejszych izmów w wydaniu francuskim.
Opisując swoją rodzinę, miejsce, z którego pochodzi, przypominając biedę powojennych czasów, Ernaux nie popada w nostalgię. Zdaje relację, wierząc w empatię czytelników. Jednocześnie – co zwłaszcza we francuskiej prozie nie jest oczywiste – przypomina, że można opowiedzieć historię z perspektywy kobiety.
Rozpięcie między przeszłością a przyszłością noblistka świetnie uchwyciła w Latach: jak nasze życie toczy się między tymi dwoma biegunami i jak sobie z tym radzimy. Lub nie. Ten Nobel to też dostrzeżenie gatunku, którego Ernaux jest w literaturze współczesnej jedną z czołowych przedstawicielek, a mianowicie wynoszenia osobistego doświadczenia na poziom balansujący między prozą a esejem, czyli zestawiania swojego życia i doświadczeń, z tym, co publiczne – i to z wielkim talentem literackim.
Noblistka wciąż zapisuje historię kobiet, ciągle bada iluzję, że urodziliśmy się, by pozostawać jedną osobą przez całe życie.
Ernaux jest mistrzynią krótkich form i minimalizmu w języku.
Ta niezwykła książka sprawia, że czytając czujemy jak dalece Ernaux rozumie, czym jest doświadczenie, wspólnotowość, pamięć i potrafi z niezwykłym szacunkiem przekuć je w wysokiej próby literaturę.
Ta książka łączy nienachalną, ale wszechobecną słodko-gorzką melancholię, nieuniknioną, gdy pragniesz „uratować coś z czasu, w którym się już nigdy nie będzie", z absolutnym brakiem sentymentalizmu.
To dzieło imponujące, choć rozmiarowo skromne, nieprzegadane, to mnie ujmuje: opowiedzieć powojenne losy swojego kraju w krótkich, niemal fotograficznych akapitach, wywołać klisze pamięci i skomentować je w sposób skondensowany, tak by książka rosła w nas do rozmiarów księgi już po lekturze, zamiast przytłaczać tysiącstronicową grubością woluminu.
[…] nie ulega wątpliwości, że proza Annie Ernaux to kawał dobrej literatury.
[Ernaux pisze] O wielkiej historii i zwykłym życiu, o trudach emancypacji kobiet, ale też osób nieuprzywilejowanych, o biedzie lat powojennych i rozpasanej konsumpcji następnych dekad, o nastrojach społecznych, modach i ideach, zakupach i protestach. […]Przede wszystkim zaś pisze o kobietach. Nareszcie, przynajmniej w literaturze, jesteśmy słyszalne.
Portret powojennej Francji, autobiografia pokolenia i historia kobiet zarazem. Ernaux doszła do formy bezosobowej i „płaskiego stylu”, który nie przypomina tradycyjnego pisania autobiograficznego. To wszystko przyniosło jej literackiego Nobla. Zasłużenie.
„Lata” Annie Ernaux to bowiem kapitalna powieść autobiograficzna, która w rzeczywistości jest… biografią całego pokolenia. Francuska pisarka (w momencie wydania książki w ojczyźnie w 2008 roku miała 68 lat) opisuje kolejne dekady swojego życia – jako dziecko, nastolatka, studentka, młoda matka, rozwódka, pisarka, kobieta w średnim wieku – ale robi to z dystansem, bez emocji i sentymentalizmu.
Ubiegłoroczna noblistka klei szeroki obraz powojennej Francji z bardzo osobistych nierzadko obrazków. Stawia szczegół nad ogółem, detal nad wielką ideą. Warto!
Manifesty, petycje, reportaże; mieszkalnictwo, ubóstwo czy przemoc; to wszystko może pasować do algorytmu Ernaux. Jest uderzające, że narratorka pozostaje w swoim wyborze niesłychanie konsekwentna; czasami siłą rzeczy korzysta z narracji trzecioosobowej, ale najczęściej w formie uzupełnienia czy kontrapunktu dla opowieści zbiorowej. Mimo to z (polskiego tłumaczenia) „Lat” nie bije żadna sztuczność, czytelnik płynie razem z narratorką przez dzieje, nie niepokojony niezgrabnościami czy nieintuicyjnym, trudno zrozumiałym sposobem opowiadania.
Dziś czytam prozę Ernaux z mieszaniną podziwu dla jej pisarskiego kunsztu i zazdrości – ale nie z powodu owego kunsztu. Zazdroszczę francuskiej pisarce, że przyszło jej żyć – mówiąc najprościej – w wolnym kraju, który szybko wydobył się z powojennej biedy i sam decydował o swoim losie. Zupełnie inaczej niż kraje za żelazną kurtyną.
