Czy da się uciec od swojego pochodzenia? Jak pragnienie awansu społecznego wpływa na kolejne pokolenia? I czy nasze życie mogą kształtować ci, którzy odeszli, zanim się urodziliśmy?
Wokół tych pytań krążą rozważania noblistki Annie Ernaux w trzech autobiograficznych prozach składających się na zbiór Bliscy. Zbierając słowa, gesty i wydarzenia z życia ojca, matki i siostry, rekonstruuje ich losy i odbija je w lustrze własnych doświadczeń. Opowiada o ojcu, który w dzieciństwie zamiast chodzić do szkoły, musiał pomagać w żniwach, a w dorosłości zajął miejsce wśród ludzi prostych i milczących. O matce pełnej gwałtowności i dumy, marzącej o pozycji, „dorobieniu się” i szacunku otoczenia. O przedwcześnie zmarłej siostrze, której odejście rzuciło długi cień na relacje rodzinne i zdefiniowało życie Ernaux. Ta, niczym archiwistka pamięci, opisuje dziedzictwo swoich najbliższych, łącząc kobietę, którą jest teraz, z dzieckiem, którym była w przeszłości.
I choć twierdzi, że beznamiętna opowieść przychodzi jej naturalnie, opisane przez nią brzemię pamięci porusza czytelnika do głębi.
Na tom składają się: Miejsce (La Place), Pewna kobieta (Une Femme), Druga córka (L'Autre fille).
Literacki Nobel dla Ernaux to nagroda za odwagę i chirurgiczną precyzję, z jaką odkrywa korzenie, wyobcowanie i zbiorowe ograniczenia osobistej pamięci.
Ernaux dokonała niezwykle ważnej rewolucji formalnej w literaturze, z dala od metafor, „ładnych” zdań i wyrazistych bohaterów. Nie próbowała wpisać się w ustalone ramy literatury ani tego, co uznawane jest za piękne. Zdefiniowała się sama.
Annie Ernaux jest nie tylko pisarskim wzorem – dzięki niej możemy też w końcu mówić o przemocy i traumie związanych z pochodzeniem klasowym. Ernaux w jednym zdaniu potrafi zawrzeć to, czego mnie nie udałoby się opisać na całej stronie. Nobel dla niej to wspaniała wiadomość, a jej dzieła wyznaczają czas odrodzenia francuskiej literatury.
Choć za najlepsze i najważniejsze dzieło uznawane są powszechnie wydane w Polsce na początku tego roku „Lata”, lektura trzech niedługich tekstów składających się na „Bliskich” pozwala znacznie lepiej zrozumieć świat, z którego wyszła Annie Ernaux. […] Trzy „nie powieści” z „Bliskich” są istotną podpowiedzią, jak czytać jej książkę autobiograficzną, pozwalają zrozumieć zawirowania, których była uczestniczką i sprawczynią jednocześnie.
Trzy krótkie utwory: „Miejsce”, „Pewna kobieta”, „Druga córka”. I jest to bardzo udane połączenie, tworzące wartość dodaną. Autobiograficzne. Łączące literaturę, psychologię i socjologię […]. Dla Ernaux to życiowy projekt autoetnograficzny.
Jeśli istotnie przez całe swoje pisarskie życie Annie Ernaux odmawiała sobie kunsztownych metafor, ta ostatnia, wyrażona w wywiadzie udzielonym po werdykcie Akademii Szwedzkiej, dojmująco oddaje jej poczucie wyobcowania. Wyobcowania, którego genezę być może zrozumiemy, sięgając po „Bliskich”.
Te trzy prozy z różnych lat układają się nie tylko w opowieść o awansie i wstydzie, ale przede wszystkim w opowieść o tym, czym jest literatura. […] Wychodzi z założenia, że każde doświadczenie jest warte zapisania, a wręcz trzeba je zapisać. Prowadzi archeologię przeszłości po to, by ją przetworzyć i zrozumieć osobę, którą była.
[P]isarstwo Ernaux, w tym zakresie, w jakim odnosi się właśnie do wstydu społecznego, ujawnia w niepraktykowany przed nią sposób wszystkie sprzeczności pozycji „zdrajcy klasowego”, ale też – wszystkie sprzeczności pozycji „zdrajcy klasowego piszącego o swojej zdradzie.”
Ernaux, co wiemy już po lekturze „Lat”, jest w swoich „nie powieściach”, w prozie biograficznej, dla której formy szukała od samego początku (Akademia Szwedzka nagrodziła ją w tym roku „za odwagę i chirurgiczną precyzję, z jaką odkrywa korzenie, wyobcowanie i zbiorowe ograniczenia osobistej pamięci”, za życiopisanie) surowa, szczera, ale i - miejscami - niezwykle czuła. Zadaje ból sobie samej, nie oszczędza siebie, bo wie, że tylko w ten sposób może dotrzeć do sedna.
Przeczytawszy tę książkę, lepiej rozumiem jury noblowskie, bo to jest naprawdę bardzo dobra literatura. Taka, w której nie ma zbędnych słów.
Wzruszyła mnie drobiazgowość z jaką Annie Ernaux poszukuje prawdy o swoich rodzicach – zarówno o rodzicach, których znała, ale też o ludziach, jakimi byli, zanim się pojawiła w ich życiu. […] Ten wysiłek układania całości obrazu z malutkich puzzli, jest dla mnie bardzo poruszający.
Oszczędnie, bez grama zbędnych słów Ernaux po mistrzowsku pisze swoją autobiografię, próbując jednocześnie zrozumieć, kim jest. Poruszające do głębi.
Autorka oddala od siebie, a potem przybliża wizerunek dziewczyny, jaką była, portrety rodziców oraz siostry. Mimo kronikarskiego podejścia, starań, żeby poznać dokładniej swoich bliskich, ostatecznie i tak najbardziej wyraźnie pozostają w jej głowie, jak sama pisze, „bezczasowe obrazy”. A jednak odtwarzanie przeszłości, opisywanie z wielu stron świata pełnego niedostatku, niedopasowania, opresji, pomaga jej „wyjść z osamotnienia i mroku indywidualnej pamięci”. W tym sensie Ernaux coś zdobywa, tak jak my, czytając jej książki.
Podziwiam uważność i niemal fotograficzną drobiazgowość, z jaką Ernaux opisuje kolejne etapy choroby Alzheimera, z którą zmagała się matka, cierpliwość, z jaką poszukuje odpowiedzi na swoje pytania, wnikliwość, z jaką przygląda się swojej rodzinie. I podziwiam zwięzły, oszczędny, niesamowicie precyzyjny język autorki.
Pisarka zagłębia się w rodzinne historie odważnie i szczerze, nawet gdy odsłania szczegóły wstydliwe czy bolesne. Książka Ernaux z pewnością będzie dobrym prezentem dla osób wrażliwych, poszukujących odpowiedzi na trudne pytania, skłonnych do autorefleksji.
Obrazowe opisy realiów życia we Francji od powojnia do lat 70., wspaniałe, szczere portrety najbliższych osób i rodzinnego domu, którego nigdy tak do końca się nie opuszcza.
Fenomenalne w pisarstwie Annie Ernaux jest to, że za pomocą chłodnego, zdystansowanego, wręcz analitycznego stylu pisania potrafi wyciągnąć na światło dzienne nasze najgłębiej skrywane namiętności i fantazje. Stając się obserwatorką przywiązaną do faktów, dociera do mitów, przechodzi na drugą stronę niepostrzeżenie, po mistrzowsku.
[Ernaux] tka materią szczególnej więzi łączącej ją z przeszłością, w której osnową jest poczucie wstydu, że jest gorsza.
Poruszający, odważny zbiór trzech autobiograficznych powieści. Ta książka na długo zapada w pamięć.
Choć „Bliscy” to książka niewielka objętościowo, okazuje się niezwykle pojemna tematycznie. To nie tylko opis rodzinnych perypetii, ale i zapis awansu społecznego. Awansu jakże często odbijającego się na relacjach rodzinnych. Ernaux to bowiem prawdziwa mistrzyni nie tylko biograficznej, ale i socjologicznej syntezy. Po tej książce jesteśmy już naprawdę bliscy zrozumienia, dlaczego literacki Nobel został przyznany właśnie francuskiej pisarce.
[Ernaux] Bada swoją pamięć jednocześnie przyglądając się procesom społecznym, których jest świadkiem i których odpryski zapisały się w jej pamięci.
Każda z tych nie opowieści – jak to u Ernaux – rzecz o konkretnym czasie i miejscu, konkretnym pokoleniu i konkretnych ludziach. Ale w swej drobiazgowości i koncentracji na jednostkowym głosie także uniwersalna. Koniecznie!
Pisarka zagłębia się w rodzinne historie odważnie i szczerze, nawet gdy odsłania szczegóły wstydliwe czy bolesne. Książka Ernaux z pewnością będzie dobrym prezentem dla osób wrażliwych, poszukujących odpowiedzi na trudne pytania, skłonnych do autorefleksji.
Chwilami aż trudno uwierzyć, że aż tyle treści na tak wielu poziomach udało się zawrzeć Annie Ernaux na niecałych 200 stronach polskiego wydania Bliskich. A jednak! I w tym, jak autorka panuje nad językiem, jak zdaje się szlifować każde niemal zdanie, niczym najcenniejszy diament - tkwi tajemnica głębi jej pisarstwa. To naprawdę jest literatura najwyższej próby.
Tegoroczna laureatka Nagrody Nobla w dziedzinie literatury pisze wyjątkowo przystępnie, do jej książek zajrzeć mogą zarówno czytelnicy przyzwyczajeni do łatwej w odbiorze prozy, jak i akademicy analizujący, jaki wpływ środowisko, z którego pochodzimy, wywiera na przyszłych artystów.
Czy to dobra literatura? Znakomita, choć dryfująca w obszar, w którym literaturą być powoli przestaje.
Annie Ernaux z kronikarską dokładnością rysuje portrety najbliższych, którzy już odeszli. Robi to, by „zdać relację z życia” całego pokolenia owładniętego pragnieniem wyrwania się z narzuconych mu społecznych ograniczeń.
Zarówno „Bliscy”, jak i wydane w Polsce już po przyznaniu Nobla „Lata” — poza stawianiem kluczowych pytań — przypominają też, że wiele spośród kulturowych bitew, które mieliśmy już za dawno zakończone, wciąż wymaga naszej uwagi i zaangażowania. Wojny toczą się dziś na wielu frontach. Rekonstrukcja pamięci (także tej zbiorowej) jest tu drogą, ale ostatecznie może być też celem. Proza Ernaux przypomina, że w odkrywaniu samego siebie nie ma dróg na skróty.
Osobiste doświadczenia umieszczone w kontekście historycznym i przefiltrowane przez literaturę mogą stanowić uniwersalny portret kobiety, która dąży do społecznego awansu. Nie byłoby jednak klasowej nobilitacji, gdyby nie język – właśnie od języka zaczyna się zmiana i wyzwolenie. Język jest drugorzędnym, lecz ważnym bohaterem książki Ernaux.
Każda z tych niepowieści to – jak to u Ernaux – rzecz o konkretnym czasie i miejscu, konkretnym pokoleniu i konkretnych ludziach. Ale w swej drobiazgowości i koncentracji na jednostkowym głosie także uniwersalna. Koniecznie!
Ostatnią część książki stanowi list napisany przez pisarkę do jej zmarłej siostry. Nie znała jej. Długo nie miała pojęcia, że ktoś taki istniał. Rodzice jej o niej nie opowiadali. Nigdy. A jednak ten widmowy byt funkcjonował pomiędzy nimi niczym skaza, pieczęć, tajemnica, która zniekształca relacje. Nieuchwytny cień materializował się niekiedy w niespodziewanych wzruszeniach czy postaciach z filmów. I właśnie to świadectwo obcowania z duchem jest chyba najciekawszą częścią „Bliskich”. Pozostaje po niej głębokie poruszenie.
Przy takich lekturach podróżuje się nie tylko wśród słów. Zagląda się także głęboko w siebie.
Ernaux, opisując rodziców, pisze też swoją autobiografię. Chce zdać sprawę ze swojego miejsca pochodzenia, z awansu społecznego i różnych wymiarów wstydu, który w związku z tym odczuwała.
Czym więc wobec tego jest samokontrola deklarowana tyle razy przez Annie Ernaux? Myślę, że dowodem na szacunek dla czytelnika i dla prawdy właśnie, dla której autorka szuka odpowiedniego formalnego wyrazu i reguł porządkujących. Ale też […] tym „odpowiednim wyrazem” może być niekiedy sam kierunek szukania, poetycki obraz, którego zupełnie nie wykalkulowano, magiczny rytm, który się wytwarza, mimo całej deklarowanej przez pisarkę katorgi w czasie pracy.
Analiza książek Noblistki, które ukazały się w polskim tłumaczeniu, powinna ukazać ich szerszy kontekst niż tylko tło biograficzne autorki oraz najnowsza historia Francji. […] Otoczka literacka historii osobistych Annie Ernaux jest według mnie równie istotna jak jej (kokieteryjne chwilami, a może nawet zacierające tekstualne ślady i kulturowe tropy) odżegnywanie się przez tę literatkę par excellence od literackości jako takiej.
Okruchy językowe, słowa i sformułowania zapożyczone od innych i tak skrzętnie wykorzystane sąsiadują z okruchem ludzkim, którym autorka operuje po mistrzowsku.
Annie Ernaux okazuje się […] mistrzynią leniwie płynącej, lecz wyjątkowo plastycznej narracji i wyśmienitą analityczką ludzkich ambicji i zachowań.
