WCZESNE SMUTKI

Jesienią, gdy zrywa się wiatr
Jesienią, gdy zrywa się wiatr, liście kasztanowca spadają
raptownie, ogonkiem w dół. Słychać odgłos, jakby
ptak uderzył dziobem w ziemię. A kasztan spada bez
najmniejszego wiatru, sam z siebie, jak gwiazda — z zawrotną szybkością. O ziemię uderza z tępym krzykiem. Nie wychodzi jak ptak z jajka, stopniowo, lecz włochata łupina pęka nagle, od środka białoniebieskawa, i wyskakują z niej łobuzerskie metysy, z błyszczącymi policzkami, jak policzki uśmiechniętego Murzyna. W niektórych łupinach znajdują się bliźniaki, a jednak ludzie mogliby je rozróżnić: jeden ma na czole znak, niby koń. Matka zawsze go pozna — po gwieździe na czole. Chłopiec zbiera kasztany, które schowały się w dołkach na trawniku, i wkłada je pod policzki. Usta ma pełne jakiejś lepkiej goryczy. Uśmiecha się. Warto by się wspiąć na gałąź, wybrać jedno grono kasztanów i czekać. Nie pozwolić się podejść aniołowi snu. Co najmniej trzy dni i trzy noce, bez jedzenia i picia, bez snu i odpoczynku, trzeba by się wpatrywać w owoc. Tak jak wpatruje się w małą wskazówkę zegarka. Kolce stwardniały i pociemniały na czubkach. Jeżeli dotknąć ich niezręcznie, zrobią w palcu dziurkę, z której wypłynie piękna, czerwona krew. Trzeba będzie ssać brudny palec, który przed chwilą lepił kule z błota i łajna. Może też dojść do zakażenia krwi. Kiedy się to stanie, dzieci umierają. Wkłada się je do małych pozłacanych trumienek i zanosi na cmentarz, między róże. Na czele konduktu ktoś niesie krzyż, za trumną idą mama i tata chłopca, i naturalnie siostra, jeżeli miał siostrę. Mama jest w ciężkiej żałobie, nie widać jej twarzy. W miejscu, gdzie są oczy, czarny jedwab zmoczyły łzy. Pewna biała panienka w czarnym fartuszku gimnazjalistki siedzi w jakimś kryształowym świetle, wpadającym przez na wpół spuszczone żaluzje. Na fiołkowych flakonikach z wodą kolońską słońce rysuje złote gwiazdki. A oto tajemnica zapachu fiołków: panienka, która sprzedaje obrazki z motylami i dzikimi zwierzętami, a także perfumy, ze wszystkich zapachów najbardziej lubi zapach fiołków. I wszystko szczodrze nim skrapia: dłonie, bujne rude włosy (chociaż do rudych włosów chyba lepiej by się nadawał jakiś inny zapach)... Trzeba by skomponować fugę na orkiestrę i bez. Stawiać na podium w ciemnej sali fiołkowe flakoniki szlachetnych zapachów. Tych, którzy by cicho, bez krzyku, tracili przytomność, wynoszono by do sąsiedniej sali, pełnej dziecinnego, leczniczego zapachu lipy i rumianku.

Aleja kasztanów Przepraszam, czy mógłby mi pan powiedzieć, gdzie się znajduje aleja kasztanów? Nie wie pan? Musi być gdzieś tutaj... Już nie pamiętam, jak się nazywała, ale wiem na pewno, że to gdzieś tutaj... Jak to? Nie ma tu nigdzie ulicy ze szpalerem kasztanów? Ależ, proszę pana, musi tu być. Niemożliwe, żeby wspomnienia były tak zawodne. Tak, jeszcze przed wojną... Na rogu była szkoła, a przed nią studnia artezyjska. Nie podejrzewa pan chyba, że zmyślam. Chodziłem tu do pierwszej klasy, a przedtem do przedszkola. Nauczycielka miała na imię Fánni. Panna Fánni. Mogę panu pokazać fotografię naszej klasy: panna Fánni, wychowawczyni... tak, ten chłopiec siedzący obok to ja, Andreas Sam, moja siostra Ana, Fredi Fuchs, przywódca naszej bandy... Ach, proszę pana, teraz sobie przypomniałem. Chodzi o ulicę Bema, należałem przecież do słynnej bandy bemowców, której wodzem był Fredi Fuchs, zwany Aca Tyczka, volksdeutsch… Ach, proszę pana, gdyby nie ta rozmowa, wcale by mi do głowy nie przyszło, że chodzi o ulicę Bema, wie pan, słynnego polskiego generała z 1848 roku. Może teraz pan sobie przypomni: Bem, ulica Bema. No tak, przepraszam, pan oczywiście nie może tego pamiętać, skoro pan tu nie mieszkał przed wojną. Ale może te kasztany, szpaler kasztanów... Na wiosnę całą ulicę wypełniał ich zapach, nieco mdły i ciężki, chyba że było po deszczu. Wtedy zapach kwiatów kasztanowca, zmieszany z ozonem, roznosił się wszędzie naokoło. Ależ się rozgadałem, przepraszam. Wie pan, zapytam jeszcze kogoś. Musi się znaleźć ktoś, kto sobie przypomni. Przed wojną ta aleja kasztanów nazywała się ulicą Bema... Pan też nie pamięta? Mogę powiedzieć, że na rogu była studnia artezyjska, przed szkołą. A tam się znajdowały koszary, na lewo, za rogiem, na drugim końcu ulicy. My, dzieci, nie chodziliśmy tak daleko... Chociaż dużego ruchu tu nie było. Ale na rogu, przed koszarami, zaczynały się szyny. Tak, małe, żółto — niebieskie tramwaje. Zapomniałem powiedzieć, że obok szpaleru kasztanów, z prawej strony, wykopano tuż przed wojną rowy, które ciągnęły się zygzakiem. Była to kryjówka naszej bandy. Może dzięki temu szczegółowi pan sobie przypomni: długi, zygzakowaty rów… To prawda, wszędzie kopano rowy, ale kasztany rosły tylko na naszej ulicy. Tak, na naszej ulicy z całą pewnością rosły kasztany, a to są, proszę pana, akacje. I nigdzie nie widzę studni. Niemożliwe, może pan się myli, może ulica Bema była gdzie indziej, ta mi się wydaje za mała. Zresztą, dziękuję panu, sprawdzę. Zapukam do którychś drzwi i spytam, czy ta ulica nazywała się przed wojną ulicą Bema. Bo wszystko to, proszę pana, jest bardzo dziwne. Jak mogło zniknąć tyle drzew, choć jedno by zostało. Drzewa chyba żyją dłużej, kasztany, proszę pana, nie umierają tak łatwo. Ach, proszę pani, nie wierzę własnym oczom. Nikt nie potrafi wyjaśnić, gdzie się podziały te kasztany, i gdyby nie pani, gotów bym uznać, że to mój wymysł albo sen. Bo wie pani, jak bywa ze wspomnieniami, człowiek nigdy nie ma pewności. Bardzo dziękuję. Pójdę poszukać domu, w którym mieszkałem. Nie, dziękuję pani, wolę pójść sam. W chwilę później podszedł, chociaż nie były to tamte drzwi, i nacisnął dzwonek. Przepraszam, powiedział zwyczajnie, czy tu mieszka Andreas Sam?... Nie, odparła kobieta, nie umie pan czytać? Tu mieszka profesor Smerdel. Jest pani pewna, zapytał znowu, że nie mieszka tu Andreas Sam? Mieszkał tu przed wojną, wiem na pewno. Może pani sobie przypomni jego ojca. Edward Sam, w okularach. Albo może przypomni pani sobie jego matkę. Maria Sam, wysoka, piękna kobieta, niezwykle cicha. Albo jego siostrę. Ana Sam, z nieodłączną kokardą we włosach... O, widzi pani, na miejscu tej grządki z cebulą stało ich łóżko. Dobrze to pamiętam. A tu stała maszyna do szycia należąca do jego matki, Marii Sam. Maszyna marki Singer, z pedałem... O, przepraszam. Ja tylko przywołuję wspomnienia. Wie pani, po tylu latach wszystko znika. O, na wezgłowiu mojego łóżka wyrosła jabłonka, maszyna do szycia zamieniła się w krzak róży. A po kasztanach nawet ślad nie został. To dlatego, proszę pani, że kasztany nie mają wspomnień. Dom nie istnieje, słyszy pani? Na wezgłowiu mojego łóżka wyrosła jabłonka. Powyginane, pokryte naroślami drzewo, które nie daje owoców. Pokój mojego dzieciństwa zamienił się w grządkę cebuli, a singerowska maszyna mojej matki — w krzak róży. Obok ogrodu wznosi się teraz trzypiętrowy dom, mieszka w nim profesor Smerdel. Kasztany ścięto — wojna, ludzie albo po prostu czas. A oto, co się tu stało, przy ulicy Bema dwadzieścia siedem. Przed dwudziestu laty, które chciałem przesadzić jednym lirycznym skokiem w przód. Wchodzi mój ojciec, w parę miesięcy po naszym wyjeździe stąd, do domu numer dwadzieścia siedem przy ulicy Bema i zabiera nasze sprzęty: dwie szafy, dwa łóżka, maszynę singerowską mojej mamy. Gdy wyniesiono ostatni mebel, a była to otomana, w której śpiewają sprężyny — ja wciąż jeszcze z panią rozmawiam, pani Smerdel — oto, co się stało: „Gdy wynieśliśmy ostatni mebel, droga Olgo, a była to otomana, w której śpiewają sprężyny, dom zawalił się jak zamek z piasku. Sam nie wiem, jakim cudem zdołałem...” (Z listu Edwarda Sama, mojego ojca, do jego siostry Olgi Sam-Urfi). Teraz rosną tu piękne zielone pory i cebula, proszę pani...(...)