Czy to jest człowiek, Rozejm, Pogrążeni i ocaleni

                Na dnie

            Podróż trwała tylko około dwudziestu minut. Potem ciężarówka zatrzymała się i zobaczyliśmy wielką bramę, a na niej jasno oświetlony napis (jego wspomnienie do dziś prześladuje mnie w snach): ARBEIT MACHT FREI – „praca czyni wolnym”.

            Wysiedliśmy, wprowadzono nas do obszernego, gołego i słabo ogrzanego pokoju. Mamy takie pragnienie! Cichy szmer wody w kaloryferach doprowadza nas do szału: od czterech dni nic nie piliśmy. Ale przecież jest kran; nad nim kartka oznajmiająca, że zakazuje się pić, gdyż woda jest zanieczyszczona. Bzdury, wydaje mi się rzeczą oczywistą, że ta kartka to kpiny, „oni” wiedzą, że umieramy z pragnienia i umieszczają nas w pokoju, gdzie jest kran i Wassertrinken verboten. Piję i zachęcam towarzyszy, ale woda jest ciepła, słodkawa i śmierdzi bagnem; muszę ją wypluć.

            Oto jest piekło. W naszej epoce tak musi wyglądać piekło: wielka i pusta sala, my ledwie trzymający się na nogach i kran z kapiącą wodą, ale nie można jej pić, i czekamy na coś na pewno straszliwego, a tymczasem nic się nie dzieje, ciągle nic się nie dzieje. Co myśleć? Nie można już myśleć, jest tak, jakbyśmy już umarli. Ktoś siada na ziemi. Czas mija kropla po kropli.

            Nie umarliśmy: drzwi otworzyły się i wszedł, paląc papierosa, esesman. Patrzy na nas i bez pośpiechu pyta: „Wer kann Deutsch?”[1]. Występuje naprzód ktoś spośród nas, kogo nigdy dotąd nie widziałem, nazywa się Flesch: on będzie naszym tłumaczem. Esesman wygłasza do niego długie, spokojne przemówienie, a on tłumaczy. Trzeba ustawić się w szeregu po pięciu, w odległości dwóch metrów jeden od drugiego; potem trzeba się rozebrać i zwinąć w węzełek ubranie w specjalny sposób: wełnianą odzież oddzielnie, a całą resztę osobno, zdjąć buty, ale bardzo uważać, żeby ich nie ukradziono.

Kto i dlaczego miałby kraść nasze buty? A nasze dokumenty i to niewiele, co mamy w kieszeni? Zegarki? Wszyscy patrzymy na tłumacza, a tłumacz pyta Niemca, ale Niemiec pali i patrzy poprzez niego, jakby był przeźroczysty, jakby nikt nic nie mówił.

Nigdy dotąd nie widziałem starszych mężczyzn nagich. Pan Bergmann nosił pas rupturowy i zapytał tłumacza, czy ma go też odłożyć, tłumacz zawahał się. Ale Niemiec zrozumiał i coś poważnie powiedział do tłumacza, wskazując mu kogoś; widzieliśmy, jak tłumacz przełknął ślinę, a potem powiedział: „Sierżant mówi, żeby odłożył, dostanie za to pas pana Coena”. Widać było, jak Flesch wypluwa słowa z goryczą, to był jego sposób drwiny z Niemca.

Potem przychodzi inny Niemiec i mówi, żeby postawić buty w kącie, i my je tam stawiamy, gdyż teraz skończyło się; czujemy się poza światem i jedyne, co możemy czynić, to słuchać. Przychodzi jakiś człowiek z miotłą i wymiata wszystkie buty za drzwi. Zwariował chyba: pomiesza je wszystkie, dziewięćdziesiąt sześć par, potem się ich nie dobierze. Drzwi wychodzą na dwór, wpada przez nie lodowaty wiatr, a my jesteśmy nadzy, osłaniamy więc brzuchy rękami. Wiatr rzuca drzwiami i zamyka je; Niemiec otwiera je z powrotem i zamyślony patrzy, jak kręcimy się i usiłujemy schronić się przed wiatrem jeden za drugim; potem wychodzi, zamykając drzwi za sobą.

Następuje drugi akt. Wpadają gwałtownie czterej z brzytwami, pędzlami i nożycami do strzyżenia, mają spodnie i bluzy w pasy i numer wyszyty na piersiach; może należą do tego samego gatunku co tamci, widziani wieczorem (dziś wieczorem czy wczoraj?); ale ci są silni i krzepcy. Zadajemy im wiele pytań, oni tymczasem chwytają nas i momentalnie jesteśmy ogoleni i ostrzyżeni. Jakie śmieszne twarze mamy bez czupryn! Wszyscy czterej mówią językiem nie z tego świata, na pewno nie po niemiecku, ja trochę niemiecki rozumiem.

W końcu otwierają się inne drzwi, i oto jesteśmy wszyscy zamknięci, nadzy, ogoleni i stoimy w wodzie, jest to bowiem sala z natryskami. Jesteśmy sami, z wolna nasze zdumienie ustępuje i mówimy, wszyscy pytają i nikt nie odpowiada. Jeżeli jesteśmy nadzy w sali z prysznicami, to znaczy, że mamy iść pod prysznic. Jeżeli mamy iść pod prysznic, to widocznie jeszcze nas nie zabiją. A w takim razie dlaczego każą nam stać i nie dają nic do picia, i nikt nam niczego nie tłumaczy, i nie mamy ani butów, ani ubrań, i stoimy wszyscy z nogami w wodzie, a jest zimno i od pięciu dni podróżujemy i nie możemy nawet usiąść.

Nasze kobiety?

Inżynier Levi pyta mnie, jak myślę: czy nasze kobiety są w tej chwili w takiej sytuacji jak my i gdzie są, i czy będziemy mogli je widzieć. Ponieważ jest żonaty i ma córeczkę, odpowiadam mu, że tak, na pewno je zobaczymy. Ale ja już uważam, że cała ta wielka machina jest po to, żeby z nas drwić i poniewierać nami, a potem – jasne, że nas zabiją; ten, kto myśli, że będzie żył, jest szalony, to znaczy, że dał się nabrać, ale ja nie, ja już zrozumiałem, że to niedługo się skończy, może nawet w tej sali, kiedy znudzi się im patrzeć na nas, jak nadzy przestępujemy z jednej nogi na drugą i co chwila próbujemy usiąść na podłodze, ale na niej jest kilka centymetrów zimnej wody i nie możemy siedzieć.

Pętamy się bezładnie tam i z powrotem i mówimy, każdy mówi ze wszystkimi naraz, i robi się wielka wrzawa. Otwierają się drzwi, wchodzi Niemiec, ten sam sierżant co przedtem, mówi jakieś krótkie zdanie, tłumacz tłumaczy. „Sierżant mówi, że macie być cicho, bo tu nie cheder”. Te słowa – nie jego – złe słowa, wypowiada z takim grymasem, jakby wypluwał niesmaczny kąsek. Prosimy go, aby zapytał, na co czekamy, jak długo jeszcze mamy tu stać, co z naszymi kobietami, aby zapytał o wszystko, ale on odpowiada, że nie, że nie chce pytać. Ten Flesch, który z wielką niechęcią tłumaczy na włoski mrożące zdania niemieckie i odmawia powtarzania po niemiecku naszych pytań, bo wie, że to się na nic nie przyda, jest Żydem niemieckim, ma około pięćdziesiątki i na twarzy dużą bliznę po ranie otrzymanej w bitwie przeciw Włochom nad Piawą. Jest to człowiek milczący i zamknięty w sobie i mam dla niego instynktowny szacunek, gdyż czuję, że zaczął cierpieć dużo wcześniej niż my.

Niemiec wychodzi, a my milczymy, choć wstydzimy się trochę tego milczenia. Była ciągle noc, zadawaliśmy sobie pytanie, kiedy nareszcie zrobi się dzień. Znów otworzyły się drzwi i wszedł taki w pasiaku. Różnił się od tamtych: wyglądał kulturalniej, był starszy, w okularach i nie taki silny jak tamci. Zaczął do nas mówić, i to po włosku.

Niczemu się już nie dziwimy. Wydaje nam się, że bierzemy udział w jakimś wariackim dramacie, w takim sztuczydle z czarownicami, Duchem Świętym i szatanem. Mówi po włosku źle, z silnym obcym akcentem. Mówi długo, jest bardzo uprzejmy, stara się odpowiedzieć na wszystkie nasze pytania.

Jesteśmy w Monowicach, blisko Auschwitz, na Górnym Śląsku, w regionie zamieszkiwanym wspólnie przez Niemców i Polaków. Ten obóz to obóz pracy, po niemiecku Arbeitslager; wszyscy więźniowie (a jest ich około dziesięciu tysięcy) pracują w fabryce gumy, która się nazywa Buna, dlatego i sam obóz nazywa się Buna.

Dostaniemy buty i ubrania, nie, nie nasze: inne buty i ubrania, takie jak jego. Teraz jesteśmy nadzy, gdyż czekamy na prysznic i dezynfekcję, które odbędą się zaraz po pobudce, nie można bowiem wejść do obozu, nie przeszedłszy dezynfekcji.

Praca będzie, pewnie, wszyscy tu muszą pracować. Ale różne są prace: on na przykład jest lekarzem, węgierskim lekarzem, który studiował we Włoszech, jest dentystą obozowym. W lagrze jest od czterech lat (nie w tym: Buna istnieje dopiero od półtora roku), a jednak widzimy sami: ma się dobrze, nie jest zbyt chudy. Dlaczego jest w lagrze? Jest Żydem jak my?

– Nie – odpowiada z prostotą – ja jestem kryminalistą. Stawiamy mu wiele pytań, on czasem śmieje się: na jedne odpowiada, na inne nie, jest jasne, że unika pewnych tematów. O kobietach nie mówi; mają się dobrze, niedługo je zobaczymy, ale nie mówi ani jak, ani gdzie. Opowiada nam natomiast co innego, rzeczy dziwne i szalone, może on także drwi sobie z nas. Może jest wariatem; w lagrze można zwariować. Mówi, że co niedziela są koncerty i mecze piłki nożnej. Mówi, że kto dobrze się boksuje, może zostać kucharzem. Mówi, że kto pracuje dobrze, dostaje bony premiowe, za które można kupić tytoń i mydło.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: julita@czarne.com.pl.