Joseph Conrad

Opowiadania

fragment

Tego roku niemal całe dwa miesiące pory suchej spędzałem w jednym z gospodarstw – a w zasadzie w głównym gospodarstwie hodowlanym – słynnej firmy produkującej ekstrakty mięsne.

BOS. B-O-S. Widzieliście te trzy magiczne litery na stronach reklamowych w różnych czasopismach i gazetach, w witrynach sklepów z żywnością i w kalendarzach na kolejny rok, które poczta przynosi w listopadzie. Firma rozprowadza też broszurki w kilku językach, napisane przyprawiającym o mdłości radosnym stylem, i podaje w nich statystki rzezi i rozlewu krwi, od których Turkowi zrobiłoby się słabo. „Dzieło sztuki” ilustrujące tę „literaturę” przedstawia w barwach żywych i jaskrawych wielkiego rozwścieczonego byka, rozdeptującego kopytem wijącego się żółtego węża o szmaragdowych oczach, a wszystko to na tle kobaltowego nieba. Jest to absolutna ohyda i jest to alegoria. Wąż symbolizuje chorobę, słabość, a może po prostu głód będący przecież chroniczną chorobą wielkiej części ludzkości. Oczywiście każdy zna BOS sp. z o.o. I jego niepodrabialne produkty: Vinobos, Gelobos oraz najnowszy i niepokonany w swej doskonałości Tribos, którego wartości odżywcze otrzymujemy w formie nie tylko skoncentrowanej, ale również na poły strawionej. Najwyraźniej aż taką miłością pała ku swym bliźnim owa spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, dorównującą niemal trosce, jaką pingwini rodzice otaczają swe wygłodniałe pisklęta.

Oczywiście kapitał kraju musi być właściwie wykorzystany. Nie mam nic przeciwko temu przedsiębiorstwu. Ale i ja sam kieruję się w stosunku do bliźnich dobrym uczuciem, dlatego współczesne reklamy napawają mnie smutkiem. Przekazują one niewątpliwie oznaki zaradności, geniuszu, śmiałości i pomysłowości pewnych jednostek,  niemniej dowodzą moim zdaniem powszechnego panowania tej formy degradacji umysłowej, którą nazwać można naiwnością.

W wielu miejscach świata cywilizowanego i niecywilizowanego byłem zmuszony z większym lub mniejszym dla siebie pożytkiem przełykać produkty BOS-u, nigdy jednak nie czyniłem tego z wielką przyjemnością. Przygotowywany z użyciem gorącej wody i sporych ilości pieprzu, by wydobyć smak, ekstrakt ten nie jest w istocie szczególnie jadalny. Nigdy jednak nie byłem w stanie przełknąć jego reklam. Być może nie posunęły się jeszcze dosyć daleko. O ile dobrze pamiętam, nie obiecują one konsumentom wiecznotrwałej młodości, nie utrzymują też, że produkty BOS-u mają moc wskrzeszania zmarłych. Zastanawiam się, skąd ta przesadna powściągliwość? Nie sądzę jednak, by kupiły mnie one nawet za taką cenę. Wykazuję (będąc tylko człowiekiem) liczne formy degradacji umysłowej, jednak nie tę powszechną. Nie jestem naiwny.

Poświęciłem nieco wysiłku, by jednoznacznie wygłosić to dotyczące mnie samego stwierdzenie w kontekście historii, którą chcę przytoczyć. Fakty sprawdziłem, na ile się dało. Przewertowałem archiwa francuskich gazet, rozmawiałem też z oficerem dowodzącym żandarmerią wojskową na Île Royal, kiedy w trakcie swych podróży dotarłem do Cayenne. Uważam, że jest to historia zasadniczo prawdziwa. To taki rodzaj historii, jakiej – tak mi się wydaje – nikt by o sobie samym nie zmyślił, bo ani ona chwalebna, ani pochlebna, ani nawet dość zabawna, żeby zaspokoić przewrotną próżność.

Jest to historia mechanika na łodzi parowej w gospodarstwie hodowli bydła Marañon, należącej do BOS sp. z o.o. Gospodarstwo to jest też wyspą – wyspą wielkości niedużej prowincji, leżącą u ujścia potężnej rzeki w Ameryce Południowej. Wyspa jest dzika i niezbyt piękna, ale trawa rosnąca na jej nizinnych łąkach ma chyba szczególne własności odżywcze i smakowe. Rozbrzmiewa tam porykiwanie nieprzeliczonych stad – dźwięk niski i przygnębiający, wzbijający się w niebo niczym potworny protest skazanych na śmierć więźniów. Na lądzie, po drugiej stronie bezbarwnej, błotnistej wody szerokiej na jakieś dwadzieścia mil, leży miasto, które nazywa się, powiedzmy, Horta.

Najciekawszą jednak cechą tej wyspy (tej jakby kolonii karnej dla skazanego bydła) jest fakt, że stanowi ona jedyne znane środowisko życia niezwykle rzadkiego gatunku motyla. Gatunek ten jest wręcz bardziej rzadki niż piękny, a to znaczy niemało. Wspomniałem już o swoich podróżach. W tamtym czasie także podróżowałem, ale wyłącznie dla siebie i z umiarkowaniem nieznanym naszej epoce biletów dookoła świata. Podróże moje miały nawet cel. Podejmowałem je bowiem jako: „Cha, cha, cha! Straszliwy pogromca motyli. Cha, cha, cha!”.

W taki oto sposób wypowiadał się o moim zajęciu pan Harry Gee, kierownik tej farmy bydła. Odnosiło się wrażenie, że ma mnie za największą niedorzeczność świata. Tymczasem BOS sp. z o.o. była w jego oczach szczytem osiągnięć XIX wieku. Przypuszczam, że sypiał w bryczesach i z ostrogami. Dnie spędzał w siodle, przemierzając równiny wraz z zastępem półdzikich pastuchów, którzy tytułowali go Don Enrique, a o wypłacającej im pensje spółce BOS pojęcie mieli mgliste. Był znakomitym kierownikiem, ale nie wiem, dlaczego uważał za stosowne – gdy spotykaliśmy się na posiłki – walić mnie po plecach i wykrzykiwać na wpół drwiące pytania:

–  Jak dziś idzie morderczy sport? Motyle trzymają się mocno? Cha, cha, cha! – Zwłaszcza że ściągał ze mnie stawkę wysokości dwóch dolarów dziennie za gościnę na terenie BOS sp. z o.o. (kapitał w pełni spłacony: milion pięćset tysięcy funtów), w której księgach handlowych za ów rok z pewnością figurują także owe wpłaty.

–  Nie mogę ustalić niższej stawki, jeśli mam być uczciwy wobec swojej firmy – rzucił z wielką powagą, kiedy omawialiśmy warunki mojego pobytu na wyspie.

Jego kpiny miałyby nieszkodliwy charakter, gdyby z powodu braku wszelkich przyjacielskich uczuć bliskie z nim obcowanie nie było obrzydliwe samo w sobie. Poza tym jego żarty nie były szczególnie śmieszne. Polegały na nużącym powtarzaniu opisowych określeń ludzi i towarzyszących im wybuchów śmiechu.

–  Straszliwy pogromca motyli! Cha, cha, cha! – Oto przykład jego szczególnego dowcipu, który dawał mu tyle radości. W tym samym przypływie wyśmienitego humoru zwrócił mi uwagę na mechanika z parowca, kiedyśmy któregoś dnia przechadzali się ścieżką nad strumieniem.

Głowa i ramiona tego człowieka wyłoniły się spod pokładu, na którym porozrzucane były różnorodne narzędzia oraz części jakiejś maszyny. Zabierał się do reperacji silnika. Na dźwięk naszych kroków niespokojnie uniósł usmoloną twarz o spiczastym podbródku i niewielkim jasnym wąsiku. O ile można było spod czarnych smug dostrzec jego delikatne rysy, w zielonkawym cieniu wielkiego drzewa, rozciągającego swe liście ponad statkiem zacumowanym tuż przy brzegu, jego twarz wydała mi się nędzna i chorowita.

Ku memu wielkiemu zdziwieniu Harry Gee, tym swoim na wpół drwiącym, na wpół brutalnym tonem, który u tego znakomitego typu ludzi jest wyrazem samozadowolenia, nazwał go Krokodylem:

–  Jak tam idzie robota, Krokodylu?

Powinienem był dodać wcześniej, że nasz sympatyczny Harry podłapał gdzieś w koloniach nieco francuszczyzny i posługiwał się nią z tak wymuszoną precyzją wymowy, jakby stroił sobie z tego języka żarty. Człowiek na statku odpowiedział mu coś szybko, przyjemnym głosem. Jego oczy miały w sobie pewną płynną miękkość, a zęby błysnęły olśniewającą bielą między wąskimi, opadającymi wargami.

Kierownik zwrócił się do mnie radośnie i rozgłośnie, wyjaśniając:

–  Mówię na niego Krokodyl, bo żyje na poły w strumieniu, na poły na powierzchni. Jest wodno-lądowy. Na tej wyspie nie ma innych  wodno-lądowych stworzeń poza krokodylami, no to chyba musi należeć do tego gatunku, co? Ale tak naprawdę, to jest ni mniej, ni więcej, tylko un citoyen anarchiste de Barcelone.

–  Obywatel anarchista z Barcelony? – powtórzyłem głupawo, patrząc z góry na tego człowieka.

Ten powrócił już do swojej pracy w maszynowni parowca i widać było tylko jego pochylone plecy. Usłyszałem, jak w tej pozycji oświadcza bardzo wyraźnie:

–  Nawet nie znam hiszpańskiego.

– Hej! Co? Śmiesz przeczyć, że stamtąd pochodzisz? – zaatakował go energicznie nasz wspaniały kierownik.

Na te słowa mężczyzna wyprostował się, odrzucił klucz, który miał w ręku, i stanął przed nami, drżąc na całym ciele.

–  Nie przeczę niczemu, niczemu, niczemu! – zawołał z uniesieniem.

Podniósł klucz i wrócił do swojej roboty, nie zwracając już na nas uwagi. Przyglądaliśmy się mu jeszcze przez jakąś minutę i odeszliśmy.

–  Czy on naprawdę jest anarchistą? – spytałem, kiedy byliśmy poza zasięgiem jego słuchu.

– Guzik mnie obchodzi, kim jest – odpowiedział sympatyczny pracownik spółki BOS. – Nazwałem go tak, bo mi pasowało w ten sposób go określić. To w interesie firmy.

–  W interesie firmy! – zawołałem, zatrzymując się.

–  Tak jest! – rzekł triumfalnie, podnosząc w górę swą mopsią twarz bez zarostu i szeroko rozstawiając długie, chude nogi. – To pana zaskakuje. Jestem zobowiązany robić, co w mej mocy dla dobra firmy. Bo koszty są ogromne. Wie pan, nasz ajent w Horcie mówi mi, że co roku pięćdziesiąt tysięcy funtów idzie na reklamy na całym świecie! Oszczędności przy prowadzeniu tego cyrku nigdy dosyć. Niech pan tylko posłucha. Kiedy objąłem tę farmę, nie było tu parowca. Poprosiłem, żeby nam przysłali, i tak długo przypominałem o tym w każdym liście, aż go dostałem, ale człowiek, który przyjechał razem z łodzią, rzucił robotę po dwóch miesiącach, a parowiec zostawił na boi w Horcie. Dostał lepszą robotę w tartaku w górze rzeki – niech go szlag! I odtąd cały czas było to samo. Każdy szkocki czy jankeski włóczęga, któremu przyjdzie do głowy, żeby się podać za mechanika, dostaje osiemnaście funtów na miesiąc i zmywa się przy pierwszej lepszej okazji, najczęściej kiedy już coś rozwali. Daję panu słowo, że niektóre z tych okazów, jakie tu miewałem w charakterze speców od maszyn, nie umiały odróżnić kotła od komina. Ale ten facet rozumie się na swoim fachu i nie zamierza się stąd zwijać. Kapuje pan?

I uderzył mnie lekko w pierś dla podkreślenia tych słów. Pozostawiając na boku dziwactwa jego zachowania, chciałem się dowiedzieć, co to wszystko ma wspólnego z faktem, że człowiek ten jest anarchistą.

–  Niech pan da spokój! – zawołał kierownik. – Gdyby pan nagle zobaczył bosego, kudłatego faceta przemykającego wśród zarośli na brzegu wyspy, a dokładnie w tym samym momencie w odległości niecałej mili od plaży dostrzegł odpływający w pośpiechu szkuner pełen czarnuchów, nie sądziłby pan chyba, że facet spadł z nieba, prawda? A wobec tego to nie może być nic innego tylko albo anarchia, albo Cayenne. Ja nie jestem w ciemię bity. Zaraz jak zobaczyłem tę dziwaczną grę, powiedziałem sobie – zbiegły więzień. Byłem tego tak pewien, jak jestem pewien, że widzę pana przed sobą w tej chwili. Więc ruszyłem do niego z kopyta. Przez chwilę stał na piasku na piaszczystym wzgórzu, wołając: „Monsieur! Monsieur! Arrêtez!”, a potem, w ostatni momencie, zerwał się i zaczął uciekać. Co sił w nogach. To ja mówię sobie: „Nauczę cię ja, bratku, zanim cię dopadnę”. I bez jednego słówka jadę dalej, a on mi miga to tu, to tam. Zagnałem go ku brzegowi i w końcu go przymknąłem na jakimś przylądku, nogi miał w wodzie, za sobą nic, tylko morze i niebo, a przed sobą dosłownie na wyciągnięcie ręki łeb mojego konia.

Założył ręce na piersi i jakoś tak rozpaczliwie podniósł głowę, ale nie zrobiło to na mnie wrażenia, to puszenie się żebraka.

Mówię mu: „Jesteś zbiegłym skazańcem”.

Kiedy usłyszał francuski, spuścił głowę i twarz mu się zmieniła.

„ Niczemu nie przeczę” − powiada, wciąż jeszcze dysząc, bo nieźle się musiał naskakać, uciekając przed koniem. Spytałem, co tu robi. Do tego czasu odzyskał oddech i wyjaśnił, że miał zamiar dotrzeć do gospodarstwa, które, jak rozumie (pewnie z tego, co mu mówili ludzie na szkunerze), znajduje się gdzieś tu w okolicy. Zaśmiałem się na to głośno, a on się zmieszał. Oszukano go? Nie ma tu nigdzie gospodarstwa, do którego by można dojść?

Śmiałem się i śmiałem. Chciał iść pieszo, więc oczywiście pierwszych kilka sztuk bydła, na które by się natknął, rozniosłoby go kopytami na strzępy. Piechur na ich pastwiskach nie ma nawet cienia szansy.

„ To, że cię tak ścigałem, na pewno uratowało ci życie” – mówię mu. Stwierdził, że być może to prawda, niemniej on wyobrażał sobie, że chciałem go uśmiercić pod kopytami. Zapewniłem go, że gdybym miał taki zamiar, to nie byłoby dla mnie nic prostszego. Wtedy utknęliśmy w martwym punkcie. Przysięgam, że nie wiedziałem, co zrobić z tym skazańcem, jeśli nie miałem go wrzucić do morza. Przyszło mi do głowy, żeby go zapytać, za co został wywieziony. Zwiesił głowę.

„ No co? – mówię. – Kradzież, morderstwo, gwałt czy co innego?” Chciałem usłyszeć, co sam ma do powiedzenia, chociaż oczywiście spodziewałem się, że będzie to jakieś kłamstwo. Ale on powiedział tylko: „Niech pan myśli, co chce. Niczemu nie przeczę. Nie ma sensu niczemu przeczyć”.

 Przyjrzałem się mu dokładnie i coś przyszło mi do głowy.

„ Tam bywają też anarchiści – mówię. – To może jesteś anarchistą”.

„ Niczemu nie przeczę, monsieur” – powtórzył.

Po tej odpowiedzi pomyślałem, że może wcale nie jest anarchistą. Wydaje mi się, że ci cholerni wariaci są na ogół z siebie dumni. Gdyby był anarchistą, przypuszczalnie wyznałby to otwarcie.

„ A kim byłeś, zanim cię skazali?” – pytam.

 „Ouvrier – powiada. – I to dobry robotnik”.

Wtedy zacząłem myśleć, że jednak musi być anarchistą. Bo oni zwykle pochodzą z tej klasy, prawda? Nienawidzę tych tchórzliwych bestii, co podkładają bomby. Byłem już prawie zdecydowany, żeby zawrócić konia i zostawić go tam, niech padnie z głodu albo się utopi, co mu bardziej pasuje. Gdyby chciał przejść przez wyspę i znów zawracać mi głowę, bydło by się nim zajęło. Nie wiem, co skłoniło mnie, żeby zapytać: „A jakiej specjalności?”.

Guzik mnie obchodziło, czy odpowie, czy nie. Ale on natychmiast powiedział: „Mécanicien, monsieur”, a ja z podniecenia prawie wyskoczyłem z siodła. Parowiec od trzech tygodni zepsuty i bezczynny stał w strumieniu. Obowiązek wobec firmy miałem jasny. Zauważył, że drgnąłem, i przez jakąś minutę wpatrywaliśmy się w siebie jak zaklęci.

„ Wskakuj na konia za mną – powiedziałem. – Zreperujesz mi parowiec”.

Tak to szlachetny kierownik farmy Marañon opowiedział mi o przybyciu rzekomego anarchisty. Miał zamiar go zatrzymać – z poczucia obowiązku wobec swojej firmy – a łatka, którą mu przypiął, uniemożliwiała facetowi szukanie pracy gdziekolwiek indziej w Horcie. Gdy vanqueros z farmy mieli wolne, rozpuścili tę plotkę po mieście. Nie mieli pojęcia, co znaczy anarchista, ani co to jest Barcelona. Nazywali go Anarchisto de Barcelona, jakby to były chrześcijańskie imię i nazwisko. Ale w mieście ludzie czytali w gazetach o anarchistach w Europie, więc byli pod wielkim wrażeniem. Z tego zabawnego dodatku „de Barcelona” pan Harry Gee chichotał z wielką satysfakcją.

–  Ta rasa jest szczególnie mordercza, prawda? Z tego powodu ci wszyscy od tartaków jeszcze bardziej obawiają się jakichkolwiek kontaktów z nim, rozumie pan? – zachwycał się całkiem szczerze. – Tym sposobem trzymam go lepiej, niż gdybym go przykuł łańcuchem za nogę do pokładu!

–  No i niech pan zwróci uwagę – dodał po chwili milczenia – że nie zaprzecza. Nie krzywdzę go w ten sposób. Tak czy siak jest przecież skazańcem.

–  Ale przypuszczam, że płaci mu pan? – zapytałem.

–  Płacić! A na co by mu tu były pieniądze? Karmię go i ubieram. Oczywiście, że dam mu coś na koniec roku, ale nie myśli pan chyba, że zatrudniłbym skazańca i płacił mu tak samo jak jakiemuś uczciwemu człowiekowi? Ja po pierwsze i ostatnie dbam o interes firmy.

Zauważyłem, że dla przedsiębiorstwa, które co roku wydaje pięćdziesiąt tysięcy funtów na reklamę, najściślejsza oszczędność jest absolutną koniecznością. Kierownik farmy Marañon mruknął z aprobatą.

–  I coś panu powiem – kontynuował. – Gdybym był pewny, że jest anarchistą, a ośmieliłby się żądać pieniędzy, dostałby ode mnie z buta. Tymczasem niech korzysta z kredytu zaufania. Jestem absolutnie gotów uwierzyć, że nie zrobił nic gorszego niż tylko zadźganie kogoś nożem – w okolicznościach łagodzących – jak to robią Francuzi, wie pan. Ale ta podstępna, krwawa zaraza, która chce zlikwidować światowe prawa i porządek – od tego mi się krew gotuje. Przecież to jest po prostu usuwanie gruntu spod nóg porządnym, ciężko pracującym ludziom. Powiadam panu, że sumienia ludzi, którzy je posiadają, takich jak pan lub ja, trzeba jakoś chronić; inaczej pierwszy lepszy łajdak, który się pojawi, okaże się pod każdym względem równie dobry co pan. A nie? Toż to by był absurd!

Popatrzył na mnie. Lekko skinąłem głową i wymamrotałem, że niewątpliwie w jego przekonaniach jest bardzo dużo prawdy.

  

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.