Dziadka głęboko musiał przygnębić fakt, że w jednej chwili sam zmieniłem siebie, a więc gimnazjalistę, w praktykanta w sklepie spożywczym, matkę prawdo­podobnie również, pozostali nie zaprzątali sobie chyba głowy tym problemem. Mój opiekun nie odczuł niczego poza ulgą, powiedział, że byłoby mu obojętne, nawet gdybym poszedł do terminu u murarza, nie miałby nic przeciwko temu, jego reakcja była zrozumiała, chaos wśród wszystkich, których sam musiał utrzymać, przerastał go o głowę. Miał prawo pozwolić sobie na obojętność. Wuj, zazdrosny o dziadka, swego ojca, który mnie kochał, a z nim jednoczył się przez całe życie tylko w zwątpieniu, widział w moim postanowieniu i w tym, że w gruncie rzeczy zostałem praktykantem sklepowym, potwierdzenie swojego przypuszczenia, iż uciekłem z gimnazjum z braku zdolności, niech tam sobie widzi takie potwierdzenie, ale ja nie nawiałem przecież z gimnazjum z braku zdolności, lecz z odrazy, tego jednak wuj nie potrafił pojąć. Dziadek jedyny rozumiał, co myślałem, i on jeden miał wyobrażenie o tym, co się we mnie działo. Potraktował moje odejście z gimnazjum na praktykę do sklepu jako rzecz naturalną i już wkrótce po wyjawieniu mu tego był absolutnie przekonany o użyteczności tej praktyki, chociaż nie mógł, czy też nie chciał mi powiedzieć dlaczego. Miałem jego błogosławieństwo co do sutereny i co do mojego nowego środowiska, niezupełnie dla mnie bezpiecznego, byłem pewien przywiązania i miłości dziadka, niczego więcej nie potrzebowałem. A więc i w tym wypadku dziadek znowu stał u mojego boku, był mi podporą. Jemu też prawdopodobnie zawdzięczam, że moje śmiałe postanowienie, uznane ze wszystkich stron za niedorzeczność, zostało wprowadzone w czyn, stąd mój szacunek dla jego autorytetu. Miał względem mnie wielkie plany, ciągle o tym mówił, mówił nie tylko w mojej obecności, i oto wylądowałem w sklepie spożywczym, w suterenie w osiedlu Scherzhauserfeld, w charakterze praktykanta. Ja sam w chwili, kiedy pan Podlaha mnie przyjął, byłem wolny. Byłem wolny i czułem się wolny. Wszystko uczyniłem i czyniłem nadal z wolnej woli. Przedtem czyniłem wszystko wbrew swojej woli, teraz robiłem wszystko dobrowolnie, bez oporu i ku własnej radości. Nie, żebym sądził, iż odkryłem sens, a przynajmniej sens życia dla siebie, wiedziałem jednak, że moja decyzja była właściwa. Dzisiaj muszę powiedzieć, że rozstrzygającą dla mego życia chwilą była ta, w której zawróciłem z Reichenhallerstrasse. Gdyby nie to, nie miałbym prawdo­podobnie żadnego późniejszego życia. Okoliczności, które wreszcie przygniotły i zabiły dziadka i matkę, przygniotłyby i zabiły także mnie. Będąc gimnazjalistą, zostałbym przygnieciony i zabity, jako praktykant w suterenie w Scherzhauserfeld, pod okiem i rządami Karola Podlahy, przeżyłem. Suterena była moim jedynym ratunkiem, przedpiekle (czy piekło) jedynym schronieniem. Raz w tygodniu, nie pamiętam już dokładnie, którego dnia, musiałem chodzić do szkoły zawodowej, mieszczącej się w tak zwanym Nowym Boro­meum w Parsch. Nauczyciele byli zupełnie inni od tych w gimnazjum, kupcy z miasta, którzy, ucząc w zawodowej szkole z łatwo zrozumiałych powodów, by zdobyć uznanie czy zasługi i dzięki lekcjom zapewnić sobie emeryturę na starość, pozyskali moje zaufanie swoim bezwzględnym stosunkiem do teraźniejszości i codziennym kontaktem z upływającym czasem, czyli z rzeczywistością. Program lekcji budził moje zainteresowanie, był dla mnie wszak zupełnie nowy i ku swemu zaskoczeniu matematykę w handlowym wydaniu przyswajałem sobie bez trudu. Matematyka, która w gimnazjum wcale mnie nie interesowała, nudząc zawsze i przygnębiając, w szkole zawodowej stała się nagle przedmiotem niespodziewanej fascynacji. Całkiem przypadkowo wpadł mi do rąk jeden z zeszytów z tamtych czasów, jego treść przemawia do mnie, aczkolwiek jest mi już dziś bardzo odległa i nie potrafiłbym biegle posługiwać się takimi zdaniami, jak: „dostawca otrzymuje dokument stwierdzający zmianę właściciela”, „kupujemy towary z określeniem terminu dostawy”, „realizujemy weksel na zaciągnięte zobowiązanie w terminie płatności”. Oczywiście, nie uczęszczałem do tej szkoły chętnie, ale szło przecież tylko o krótkie wizyty w Nowym Boro­meum, a i te często zaniedbywałem przez dłuższy nawet okres, kiedy na przykład nie miałem na nie czasu, gdyż stawał im na przeszkodzie apel żywnościowy, czyli szturm klientów, albo przeznaczałem te godziny na porządkowanie magazynu. W szkole zawodowej miało się do czynienia nie z uczniami, lecz z praktykantami, którzy nie chcieli być uczniami. A nauczycielami byli w gruncie rzeczy kupcy albo tak zwani fachowcy od ekonomii, chociaż w większości równie próżni i tępi jak profesorowie w gimnazjum, to jednak znośniejsi. Ja sam z moim urazem do szkoły, w odróżnieniu od innych praktykantów, nieznających piekła gimnazjum, tylko szkołę powszechną lub wręcz cztero­klasówkę, nie byłem zachwycony tymi dniami nauki. Również tutaj królowały w istocie ciasnota umysłowa, małostkowość, próżność i zakłamanie, ale wszystko to nie było tak wstrząsające, nie tak spazmatyczne i perwersyjne jak humanistyczne ekscesy gimnazjalne. Panował tu przede wszystkim szczery, aczkolwiek szorstki ton, charakterystyczny dla drobnych przedsiębiorców, ludzi zaprawionych w handlowych bojach. To, co było tutaj zakłamane, nie było tak zakłamane, jak w gimnazjum, rzeczy uczone tutaj były bezpośrednio przydatne, nie tak bezużyteczne w najdalszej perspektywie jak nauki wynoszone z gimnazjum. Z kolegami ze szkoły zawodowej nie miałem żadnych problemów, zaprzyjaźniłem się z nimi bardzo szybko. Sam najbardziej się dziwiłem, że ni stąd, ni zowąd zacząłem należeć do stanu kupieckiego, uświadamiałem to sobie przede wszystkim ciąg­le w szkole zawodowej, fakt ten był niezaprzeczalny. I nie chciałem mu też przeczyć. We wspomnieniach zachowałem chromego nauczyciela Wilhelma od matematyki handlowej i inżyniera Rihsa, właściciela sklepu z farbami, dwa przeciwstawne, doskonale się jednak uzupełniające charaktery, obaj, dopóki byłem ich uczniem, nadawali szkole ton. Wywierali pożyteczny wpływ i część sympatii, jakiej musiałem pozbawić jednego, nie mogąc zaakceptować go bez reszty, okazywałem drugiemu. Także tutaj, jak wszędzie, gdzie są ludzie, istniała owa niebezpieczna przestrzeń między sympatią a antypatią, w której odważyłem się żyć i wyciągać nauki. Czynności praktykanta nie kończą się na sprzątaniu i utrzymywaniu porządku w sklepie i magazynie, bynajmniej również nie na codziennym, zwykłym wchłanianiu pyłów, przy czym codzienne wchłanianie pyłu mącznego może w istocie prowadzić do choroby zawodowej, choroby płuc, która powstaje wskutek częstego, codziennego taszczenia, wysypywania i układania worków z mąką i kaszą, bardzo też często kładzie ona nagły kres nauce kupiectwa, składa się na te czynności nie tylko planowy przebieg dnia w sklepie spożywczym, przykładowo w suterenie w osiedlu Scherzhauserfeld, najpierw otwieranie i odsuwanie żaluzji, otwieranie drzwi, wpuszczanie szefa, pracowników i klientów do sklepu, w którym jeszcze poprzedniego dnia, i to częstokroć wiele godzin po zamknięciu wszystko uprzątano, chowając towary do pojemników, to bardzo żmudna i mrówcza robota, która rzeczywiście wymaga ogromnego zamiłowania do każdego drobiazgu i którą w gruncie rzeczy może porządnie wykonać tylko człowiek obdarzony zdolnością do pamięciowych obliczeń. Te i setki innych, w każdym przypadku równie ważnych prac trzeba codziennie wykonać, do tego za moich czasów dochodziła jeszcze straszna, możliwa do wykonania jedynie dzięki największej dokładności dłubanina z kuponami, które przy każdym zakupie należało wycinać z kart żywnościowych i codziennie po zamknięciu sklepu naklejać na wielkie arkusze papieru pakowego. Pomijając już ustawiczne taszczenie worków i napełnianie butelek, przebieranie ziemniaków, sortowanie owoców i warzyw, wypakowywanie kawy i herbaty, krajanie masła i sera, pomijając całkiem wirtuozerię, jakiej wymagało wlewanie octu, oleju, wszystkich możliwych soków, rumu, otwartych win i moszczu do wsze­lakich butelek, które zawsze miały o wiele za wąskie szyjki, ustawiczne pilnowanie, czy gdzieś nie wdała się pleśń i zgnilizna lub robactwo, czy nie jest zanadto zimno bądź zanadto ciepło, pomijając całkiem wyładowywanie i rozładowywanie co chwilę wszelkich możliwych dostaw i ciągłe, w niektóre dni po setki razy, chodzenie ze sklepu do magazynu i z powrotem, a potem na odwrót, i krajanie chleba, przygotowywanie tartej bułki, chronienie szynki przed zepsuciem

i chłodzenie jaj, pomijając całkiem codzienne ścieranie kurzu na wszystkich półkach i bieganie pomiędzy skrzynią z lodem a kontuarem, między skrzyniami ziemniaków a kontuarem, między wszystkimi półkami a kontuarem, pomijając ustawiczne mycie i wycieranie rąk i niemalże ciągłe używanie ostrzonych codziennie noży, czyszczonych codziennie widelców i łyżek, doprowadzanych codziennie do połysku słoików, pomijając mycie okien, ścieranie podłogi i nieustanną walkę z muchami, komarami, bąkami, osami i pajęczyną na ścianach, najważniejszą bodaj sprawą było nie opuszczać się w kontaktach z klientami, być zawsze uprzejmym, poprawnym i grzecznym, doskonalić się w podejściu do klientów, zawsze całkiem po prostu zadowalać ich i ani przez chwilę nie ustawać w intensywnej wobec nich gotowości. Spełniać z jednej strony życzenia klientów, z drugiej zaś ani przez chwilę nie zaniedbywać interesów sklepu. Musiał być porządek, musiała panować czystość, klientów i szefa nieprzerwanie należało otaczać opieką i zadowalać możliwie najlepiej, kasa musiała się wieczorem zgadzać. Ku własnemu zdumieniu, ku zdumieniu współpracowników i ku największemu zdumieniu samego szefa bardzo szybko wciągnąłem się do pracy, żadnych trudności nie sprawiało mi robienie rzeczy właściwych i wymaganych ode mnie. Nadto byłem dla wszystkich przystępny, a wesołość, jaką wniosłem do sutereny, działała zaraźliwie, skąd ta nagła umiejętność radowania się i zarażania tą radością innych, nie wiem, istniała we mnie zawsze, teraz ponownie znalazła wolną drogę, nic jej nie tłumiło. Wielu ludzi przychodziło do sklepu, czyli do sutereny, aby śmiać się wraz ze mną. Z natury swej byłem miły, posiadałem dowcip w dobrym stylu, co nie pozostawało bez wrażenia na klientach. Szef, dokonujący zakupów u hurtowników, spokojnie mógł zostawiać mnie samego w suterenie na całe dnie, w przypadku gdy praktykant Karol był chory, a pomocnik Herbert z innych przyczyn nieobecny w sklepie. Niebawem całkiem sam podejmowałem walkę z klientami i nie przeszkadzało mi, gdy tuzinami cisnęli się przy ladzie, załatwiałem ich spokojnie i w stu procentach, całkowicie pogrążony w pracy i równocześnie w niej rozmiłowany. Szef wiedział, że może się na mnie zdać, bywały więc dni, kiedy sam bez trudu dawałem sobie radę z naporem, jaki wywoływał w suterenie kolejny, wielki apel żywnościowy. Najzwyczajniej znajdowałem w tej pracy przyjemność, pragnienie, aby być użytecznym, spełniało się tutaj. A zadowolenie, jakie mi ta praca dawała, było wyraźne, swobodnie udzielało się wszystkim, z którymi miałem w suterenie do czynienia. Nie wiedziałem, że można żyć tak szczęśliwie, i to w dni, kiedy miałem tyle roboty, że nikt nie chciał wierzyć, iż podołałem jej absolutnie sam. Kontuar w suterenie był dla mnie, wskutek chorowitości praktykanta Karola i z powodu miłostek, a tym samym coraz częstszej nieobecności pomocnika Herberta, mostkiem kapitańskim, który brałem w (absolutne) władanie. Pan Podlaha potrafił docenić moją samodzielność, nieczęsto inteligencja i zręczność manualna tak świetnie chodzą w parze jak w moim przypadku. Do tego trzeba dodać mój z natury szczery charakter i to, że lada jaka sposobność wprawiała mnie w dobry nastrój i dawała poczucie szczęścia i że nie musiałem tego stanu ukrywać, lecz mogłem go jawnie okazywać. Wszystkich tych umiejętności i zalet nie uświadamiałem sobie przez całe lata, powróciły jednak raptem w suterenie w Scherzhauserfeld, kierując się w ożywczy sposób na zewnątrz. Stan, w jakim znajdowała się cała moja istota w owych okresach absolutnej samodzielności w sklepie, był stanem szczęśliwości. Znajdowałem się wtedy w centrum i nie tylko sprzedawałem nasze artykuły spożywcze i inne towary, ale każdemu wchodzącemu do sklepu dodawałem do nich, by tak rzec: nieodpłatnie, cząstkę odzyskanej radości życia. W soboty, po tak zwanych wielkich porządkach, za każdym razem wracałem do domu dość wyczerpany, z bułkami pszennymi, ziemniakami, cukrem i mąką, w zależności od tego, czego akurat domownicy sobie życzyli, wracałem przez ulice osiedla, wypełnione zawsze jednakowymi zapachami, szczególnie zapachami zup, obok ­boiska, wzdłuż zmurszałego już niemal doszczętnie płotu aż do poczty w Lehen, przez kałuże zgniłej wody i dziko wybujałą, nigdy niekoszoną trawę przed pocztą w ­Lehen i wzdłuż ubogich parkanów bułgarskich ogrodników, których pracę obserwowałem bardzo często przez parkan, co przypominało mi moją roczną pracę w ogrodzie

w Traunsteinie, myślałem podczas tych obserwacji, że również ogrodnictwo byłoby czymś dla mnie i gdyby leje bombowe pod koniec czterdziestego piątego nie położyły kresu firmie ogrodniczej Schlechta i Weiningera, gdzie tyle się nauczyłem, kto wie, byłbym może dzisiaj ogrodnikiem. Praca w ogrodzie jest jednym z najlepszych zajęć dla umysłu i ciała, przy niej człowiek pozbywa się najszybciej i najnaturalniej melancholii i znudzenia, a melancholia i znudzenie są najbardziej charakterystycznymi cechami ludzkiej natury. Bułgarzy umieli z niewielkiego skrawka ziemi wydobyć wiele warzyw i owoców, ich płody zawsze należały do najbardziej udanych, a to dlatego, że w istocie rzeczy ich praca była zarówno pracą fizyczną, jak i umysłową, a także dlatego, że nie lękali się żadnego trudu, a cała ich natura zwracała się wyłącznie ku uprawianej przez nich ziemi. Niejednokrotnie, w drodze do osiedla Scherzhauserfeld, tam, gdzie stoją dzisiaj bloki, wchodziłem do ogrodów Bułgarów, rozmawiałem z nimi, a moje obserwacje w ich ogrodach wydawały za każdym razem owoce. Potem droga wiodła mnie na drugą stronę, do zakładu dla głucho­niemych, z wysokimi drzewami i kunsztownie urządzonymi szklarniami, gdzie głuchoniemi znajdowali codzienne zajęcie, pod okiem białoskrzydłych sióstr, i potem po torach kolejowych. Miałem do wyboru: albo iść tunelem, albo przez tory, zawsze gdy czas mi pozwalał, wybierałem zabronioną drogę. Soboty zawsze wiodły mnie ze sklepu i osiedla Scherzhauserfeld wprost ku melancholii, już w Scherzhauserfeld przez całą drogę panowała ciągle ta cisza, przerywana jedynie łoskotem naczyń za oknami: jest sobota, nikt nie pracuje, ludzie wylegują się w swoich mieszkaniach na kanapie albo w łóżku i nie wiedzą, co począć z czasem. Do trzeciej po południu panowała ta poobiednia cisza, a potem w mieszkaniach zaczynało dochodzić do sprzeczek i wówczas niektórzy wybiegali z domu na dwór, często gęsto złorzecząc, krzycząc, z pokiereszowanymi twarzami. Sobotnie popołudnie odczuwałem zawsze jako czas bardzo dla wszystkich niebezpieczny, niezadowolenie z siebie, ze wszystkiego i ze wszystkich oraz nagła świadomość, że w gruncie rzeczy jest się przez całe życie wykorzystywanym i pozbawionym sensu, wytwarzały ten nastrój, którego pastwą z zatrważającą dokładnością padała większość. Ludzie w większości przyzwyczajeni są do swojej, do jakiejkolwiek regularnej pracy czy do jakiegokolwiek regularnego zajęcia, gdy to się skończy, tracą momentalnie sens oraz jasność umysłu i przedstawiają sobą jedynie chorobliwy obraz rozpaczy. Jednostce wiedzie się tak jak wielu ludziom. Myślą, regenerują się, ale w rzeczywistości jest to próżnia, w której stają się na poły szaleńcami. Toteż wpadają w sobotnie popołudnia na najbardziej zwariowane pomysły, a wszystko kończy się zawsze żałośnie. Zaczynają przesuwać skrzynie i komody, stoły, fotele i własne łóżka, szczotkują ubrania na balkonach, czyszczą buty jak opętani, kobiety wchodzą na parapety, mężczyźni schodzą do piwnic i wzbijają pył ryżowymi miotłami. Całe rodziny sądzą, że muszą robić porządki, rzucają się więc na zawartość swoich mieszkań, przerzucają ją z miejsca na miejsce i dostają od tego hopla z przerzutką. Albo kładą się i zajmują swoimi dolegliwościami, chronią się i uciekają w choroby, o których permanentnie przypominają sobie po zakończeniu pracy w sobotnie popołudnia. Lekarze znają to, w sobotę po południu zajęci są jak o żadnej innej porze. Wraz z zakończeniem pracy zaczynają się choroby, nagle pojawiają się bóle, słynne sobotnie bóle głowy, sobotniopopołudniowe bicie serca, omdlenia, napady szału. Przez cały tydzień praca czy bodaj jakiekolwiek inne zajęcie tłumią choroby, uśmierzają je, w sobotnie popołudnia choroby dają o sobie znać i natychmiast wyprowadzają człowieka z równowagi. A kiedy, skończywszy pracę w południe, człowiek taki uświadomi sobie po chwili choćby tylko swoje rzeczywiste położenie, w każdym przypadku beznadziejne, bez względu na to, kim ów człowiek jest, bez względu na to, czym, bez względu na to, gdzie, musi sobie powiedzieć, że jest jedynie nieszczęśnikiem, nawet jeśli udaje, że jest odwrotnie. Nieliczni szczęśliwcy, dla których sobota nie stanowi wstrząsu, potwierdzają tylko regułę. W gruncie rzeczy sobota to dzień, którego lękają się wszyscy, o wiele bardziej niż niedzieli, ponieważ w sobotę każdy wie, że przed nim jest jeszcze niedziela i że niedziela to najstraszniejszy dzień, ale po niedzieli następuje poniedziałek, a ten jest dniem roboczym i to sprawia, że niedziela

staje się znośna. Sobota jest straszliwa, niedziela straszna, poniedziałek przynosi ulgę. Wszystko inne to złośliwe, głupie gadanie. W sobotę zbiera się na burzę, w niedzielę burza wyładowuje się, w poniedziałek następuje uspokojenie. Człowiek nie lubi wolności, wszystko inne to kłamstwo, nie wie, co począć z wolnością, ledwie ją uzyskuje, już zajmuje się otwieraniem komód z ubraniami i bielizną, porządkowaniem starych papierów, dokumentów, listów, idzie do ogrodu, okopuje go albo biegnie całkiem bez sensu i celu w byle jakim kierunku, bez względu na pogodę, i nazywa to spacerem. A tam, gdzie są dzieci, wychowuje się je dla osławionego zabicia czasu, drażniąc je, łając i policzkując, żeby powodowały chaos, który w istocie rzeczy jest ocaleniem. A cóż z drugiej strony może być straszniejsze niż spacer w sobotnie popołudnie, niż wizyty u krewnych lub znajomych, kiedy to zaspokaja się własną ciekawość i psuje stosunki z tymiż krewnymi lub znajomymi. Jeśli zaś ludzie czytają, to w rzeczywistości zadręczają się nałożoną sobie samym karą, i nie ma nic śmieszniejszego niż sport, to najulubieńsze alibi dla absolutnej bezmyślności poszczególnych ludzi. Weekend jest zabójstwem dla jednostki i śmiercią dla każdej rodziny. W sobotę, po zakończeniu pracy, poszczególny człowiek, a więc każdy, zostaje raptem zupełnie sam, ponieważ ludzie tak naprawdę i rzeczywiście żyją przez całe życie jedynie pracą, tak naprawdę i rzeczywiście mają tylko swoje zajęcie, nic więcej. Żaden człowiek nie może drugiemu zastąpić zajęcia, nie ginie on nawet wtedy, gdy straci najistotniejszego, najważniejszego, najukochańszego człowieka, ale kiedy odebrać mu pracę czy zajęcie, usycha i niebawem umiera. Choroby powstają tam, gdzie nie w pełni wykorzystuje się zdolność produkcyjną ludzi, gdy mają za mało zajęć, nie na nadmiar zajęć powinni się uskarżać, lecz na ich niedosyt, choroby więc rozprzestrzeniają się i nieszczęście ogarnia wszystkich tam, gdzie ograniczona jest ilość pracy i zajęć. O tyle praca, sama w sobie bez sensu, uzyskuje sens, swój najwłaściwszy cel. W sobotnie popołudnia obserwowało się najpierw charakterystyczny dla nich spokój, ciszę przed burzą, potem nagle ludzie wylegali na ulice, przypominając sobie o krewnych, znajomych, bądź też tylko o przyrodzie, że istnieje kino

lub przedstawienie w cyrku, albo uciekali do ogrodów i zabierali się do ich okopywania. Ale to, co robili teraz, robili w każdym przypadku i z każdego powodu wskutek rozczarowania. Jasne, że ten, kto nie uciekł się do żadnego zajęcia, sądząc, iż pokona czas samym rozmyślaniem, a zagrożony, bardzo często groźny dla życia stan ducha – medytacjami, padał szybko, i do tego jeszcze całkowicie, pastwą osobistego nieszczęścia. Sobota zawsze była dniem samobójstw, a kto kiedyś przez dłuższy czas chodził na procesy sądowe, wie, że osiemdziesiąt procent morderstw popełnia się w soboty. Wszystko, co sprawia, że człowiek musi być niezadowolony i nieszczęśliwy, bo tak bardzo koncentruje się na niezadowoleniu i nieszczęściu, tłumione jest w ciągu całego tygodnia, w sobotę jednak, po zakończeniu pracy, niezadowolenie i nieszczęście pojawiają się znowu, i to z coraz większą bezwzględnością. Toteż wszyscy usiłują w soboty wyładować swoje niezadowolenie i nieszczęście na innych. Po skończonej pracy zabierają niezadowolenie i nieszczęście ze sobą do domu, gdzie przecież czeka ich wyłącznie niezadowolenie i nieszczęście, i tam je wyładowują. W konsekwencji sobotnie popołudnie ma, wszędzie tam, gdzie są i przebywają z sobą ludzie, zgubne skutki. Tam, gdzie wspólnie mieszka kilka osób, jak w rodzinach, nie wytrzymują tego, musi więc dojść do wybuchu, tam zaś, gdzie człowiek jest absolutnie sam dla siebie, a więc samotny i osamotniony, sytuacja jest również straszliwa. Soboty są prawdziwymi zabójcami ludzi na całym świecie, soboty też uświadamiają ów fakt w najnieznośniejszy sposób, poniedziałki z kolei odsuwają niezadowolenie i nieszczęście o cały tydzień, aż do następnej soboty, aż do następnego pogorszenia się duchowego stanu człowieka. Ja sam nienawidziłem soboty i niedzieli, w oba te dni, które budziły mój lęk, w najbezwzględniejszy sposób dochodziło do konfrontacji z marnością mojej rodziny, dziewięcioro ludzi w trzech pokojach od rana do nocy działało sobie wzajemnie na nerwy, zdani jedynie na skromne możliwości zarobkowe mojego opiekuna i sztukę kulinarną matki, nieustanny głód i nic do ubrania, jak pamiętam, z powodu braku ubrań wymieniali między sobą buty, spódnice i spodnie, aby na przemian móc wychodzić na ulicę jako, by tak rzec,

przyzwoici ludzie, dziadek sam jeden zajmował najmniejszy pokój, ale jego pokój był też tak mały, że ledwie mógł się w nim obrócić, wegetował tam, odtrącony przez otoczenie, pośród książek, ze swoimi nieurzeczywistnionymi ideami, i aby zaoszczędzić resztkę drewna na opał, siedział przez większość czasu przy biurku, owinięty w starą, szarą derkę, nie mogąc w gruncie rzeczy pracować. Zamykał się, wiem to, na całe dnie i jego żona, a moja babka czekała na strzał z pistoletu, leżącego na biurku, w nocy zaś pod poduszką, bała się tego strzału, dziadek ciągle groził jej i nam wszystkim samobójstwem, nie miał pieniędzy i ani krzty sił, wygłodniały jak my wszyscy, nie zaznawał teraz, w dwa lata po zakończeniu wojny, w tym znowu najdotkliwszym czasie, niczego poza beznadziejnością. Mój opiekun pracował w swym zbyt nisko opłacanym fachu za psi grosz. W owym czasie, ponieważ po prostu nie było dla mnie miejsca, moje łóżko stało w przedpokoju, tuż obok drzwi wejściowych. O spokojnym śnie nie było w tych warunkach nawet co myśleć, tak więc najczęściej chodziłem rano do pracy niewyspany. A kiedy wyprowadzili się wujostwo, matka wzięła na mieszkanie, do nas siedmiorga, trzeba to sobie wyobrazić, ćwiczącego bez przerwy skrzypka z Tyrolu, aby mieć źródło dochodów na utrzymanie wymagającej tego rodziny. W domu było mi nie do śmiechu, nasze wspólne bytowanie przedstawiało się niezwykle ciężko i rozpaczliwie, koniec wojny zgromadził nas wszystkich w tym mieszkaniu, abyśmy poznali ­grozę. Nie miejsce tu jednak na rozwodzenie się nad szczegółami tych domowych okropieństw, w ogóle muszę zabronić sobie rozwodzenia się nad tym tutaj, ja sam nie mogę udzielić sobie zgody na pisanie takiego wspomnienia, tego w ogóle niepodobna opisać. Wobec niego wszystko inne wydawało mi się śmieszne. Prawdopodobnie dlatego zawsze byłem w suterenie w takim dobrym nastroju, wiedziałem bowiem, z czego wydostaję się co dzień rano, mój dom był moim piekłem, codziennie ocalała mnie droga do Scherzhauserfeld, które teraz znowu nazywam przedpieklem. Mój dom przedstawiał sobą przynajmniej tak samo straszliwy obraz jak wszystkie te tak zwane ogniska domowe w Scherzhauserfeld. I podobnie jak ja wydostawałem się z mojego ogniska domowego,

chodząc codziennie przez Rudolf-Bieblstrasse do pracy w Scherzhauserfeld, tak i ci w Scherzhauserfeld, jeśli jeszcze w ogóle mieli siły i okazję po temu, wydostawali się z Scherzhauserfeld, chodząc do jakiejkolwiek pracy poza osiedlem. Większość jednak nie miała siły iść dokądkolwiek, tak jak nie miała jej już moja matka, jak nie miała jej już cała moja rodzina poza moim opiekunem, nie miała jej już większość ludzi z Scherzhauserfeld. Popadali w obłęd albo usychali, bądź też popadali w obłęd i usychali jak moja rodzina.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.