Fotografia na okładce © Agnieszka Traczewska
Bronisława Wajs. Po cygańsku Papusza, czyli lalka. Poetka odkryta przez Jerzego Ficowskiego i wynoszona na piedestał przez Juliana Tuwima. Jej wiersze, proste piosenki pełne tęsknoty za przyrodą, są do dzisiaj chlubą cygańskiego dziedzictwa.
Popularność, która przyniosła jej rozgłos, szybko okazała się przekleństwem. Posądzenie o zdradę plemiennego kodeksu złamało Papuszy życie. Latami żyła w odosobnieniu i pogardzie. Ostracyzm odbił się głęboko na jej zdrowiu, również psychicznym. Gdy w 1987 roku umarła, pochowano ją z dala od cygańskich mogił.
Angelika Kuźniak dotarła do bezcennych materiałów archiwalnych, które rzucają nowe światło na los legendy cygańskiej poezji. Pamiętnik Papuszy, jej listy do Jerzego Ficowskiego czy korespondencja z Julianem Tuwimem to także nieocenione źródło infromacji dotyczących realiów życia polskich Cyganów. Wędrówki z taborami, rzeź na Wołyniu, przymusowe osiedlanie, nieufność Polaków, a nade wszystko przywiązanie do przyrody i wolności.
Papusza to znakomita opowieść reporterska o świecie, którego już nie ma. I cenie, jaką płaci się za inność.
Nie była Papusza zwykłą Cyganką, choć żyła życiem swojego taboru, ukradła niejedną kurę czy królika i była bita przez męża, bo takie jest cygańskie prawo i takie było cygańskie życie. Ale ona jedna potrafiła wyrazić swoją miłość do cygańskiego losu, opiewając go w ułożonych przez siebie wierszach i piosenkach, które przyniosły jej sławę wśród ludzi kochających sztukę, a wzbudziły do niej nienawiść cygańskiej braci, która ukarała ją wygnaniem za to, że była od nich inna. Papusza to nasza „poetka przeklęta” nieuznana przez swoje środowisko, bardzo oryginalna, nienaśladująca nikogo, zakochana w przyrodzie, wzruszająca.
„Z taboru byłam, teraz znikąd jestem” – skarżyła się przed śmiercią Papusza. Do jej dramatów przyczynili się swoi i obcy. Czy dziś, gdy wspólnie z Romami korzystamy z demokracji, cenimy wolność i szanujemy przyrodę, udałoby się ochronić jej talent? A może znów musiałaby powiedzieć: „Nigdzie nie należę”? Angelika Kuźniak z ogromną wrażliwością przedstawia losy cygańskiej poetki, która w listkach dębu widziała złote kolczyki i zapłaciła życiem za ten dar.
Angelice Kuźniak udało się przekazać silną osobowość bohaterki — jej wrażliwość, chłonność umysłu i zdeterminowanie — żeby wbrew wszystkim, prawom wspólnoty i niechętnemu stanowisku rodziny nauczyć się czytać i pisać.
Trudno sobie wyobrazić straszniejszą cenę za talent niż ta, jaką zapłaciła Papusza. W świetnej książce reporterskiej Angeliki Kuźniak cały czas słyszymy jej głos.
„Papusza” Angeliki Kuźniak jest książką ważną. Autorka odkrywa na nowo zapomnianą poetkę, której twórczość jest dziedzictwem dwóch narodów — polskiego i cygańskiego. Robi to z wielkim wdziękiem, nie formułując łatwych ocen czy oskarżeń.
Publikacja Angeliki Kuźniak nie jest pozbawiona sprzeczności, niedomówień i znaków zapytania – ale takie właśnie było życie Papuszy.
„Papusza” jest rzadkim przykładem tego, jak stworzyć czyjąś biografię przy zachowaniu pisarskiej skromności, jak stworzyć książkę, która pozwala na równi wybrzmieć głosom wielu ludzi – głosom często zapomnianym lub też zagłuszanym.
spokojny, dokumentalny nurt relacji Kuźniak tych, którzy odważą się pochylić nad „Papuszą” absolutnie porwie, poinformuje i poruszy. Bez dramatycznych punktów zwrotnych. Bez encyklopedycznego wywlekania zarania cygańskiej historii. Bez łzawych, sentymentalnych zabiegów. Świetna reporterska robota.
Papusza Angeliki Kuźniak wyrasta z cygańszczyzny, ale nie daje się w niej zamknąć. Cyganie są tylko tłem dla losów tej postaci.
„Papusza” nie jest zwykłą książką, sztampowym reportażem.
Niezwykła książka, która otwiera nam drzwi do hermetycznego świata społeczności cygańskiej i zapomnianej karty polskiej historii literatury, napisana z oddaniem i dbałością o detal — zdecydowanie warta uwagi i refleksji.
Wybór materiałów, zaangażowanie autorki, perfekcyjna oprawa językowa, dopracowanie edytorskie – wszystko to na równi z pasjonującym życiorysem Papuszy składa się na ogólne wrażenie, które trudno podsumować słowem innym niż „doskonałość”.
Obrana przez autorkę strategia pozwala stworzyć opowieść niezwykle przejmującą, sugestywną i nadzwyczaj wciągającą.
Książka Kuźniak momentami zdaje się znikać w cieniu tej fascynującej postaci. Bez wątpienia może to być wielki komplement dla autorki – opowieści biograficzne często właśnie taki efekt chcą osiągnąć.
Angelika Kuźniak w Papuszy daje portret wielokrotny: człowieka, poetki, czytelniczki, córki, matki, żony, artystki, kochanki. Postać Papuszy mieni się, nie przestaje zadziwiać.
Czytałam książkę Angeliki Kuźniak z powodów użytkowych: żeby zobaczyć, jak inne poetki radzą sobie ze swoją, wdrukowaną w status — bo przecież „nie etos — poetki, innością.”
„Papusza” to wspaniała narracja wplatająca się w legendę o poetce. Widać w książce ewidentną fascynację autorki postacią. Silny charakter, ale też wiele nierozwikłanych tajemnic nadają Papuszy rys osoby z innego świata, podkreślają niezwykłą osobność.
