W guberni grodzieńskiej na przełomie lipca i sierpnia zdaje się panować jeszcze względny spokój. Ludzie słyszą już wprawdzie huk wystrzałów, widzą łunę pożarów; może nawet czują swąd spalenizny. Ale ten zwierzęcy lęk, którego doświadczają w tym czasie mieszkańcy Orchówka czy wsi pod Ostrołęką, tu dopiero zaczyna kiełkować.

Pawlik jeszcze się nie boi. Wrócił z Białegostoku do Wólki Wygonowskiej i przygląda się żołnierzom, których zrobiło się w okolicy pełno. Bezbłędnie rozpoznaje umundurowanie: pułki syberyjskie, kaukaskie; jednostki zmieniają się coraz szybciej. Nie liczą się z niczym i nikim. Gdy dostają rozkaz położenia linii telefonicznej, wycinają wspaniały sad tutejszego prawosławnego księdza, choć wystarczyłoby przesunąć linię o kilka metrów. Gdy ktoś protestuje, słyszy – jak psalmista Paszczuk na swojej łące pod Włodawą – że nie czas teraz chronić sady. Trzeba przygotowywać się na gorsze rzeczy. „W rozmowach potocznych, na obrazkach, mówiono i pokazywano, jak Niemcy mordują i znęcają się nad mieszkańcami okolic, które zostały przez nich zajęte” – notuje Pawlik.

*

„Niemcy babom cycki będą obcinać, dzieci nabijać na szable albo wrzucać do studni, starych żywcem wpychać w ogień” – niesie się wśród ludzi. Czasem ktoś ścisza głos: „A mężczyzn będą kastrować”. Potomkowie bieżeńców sto lat później ze szczegółami powtarzają mi plotki krążące w 1915 roku po podlaskich wsiach. Mieli rozpuszczać je wojskowi, miał powtarzać ksiądz prawosławny po niedzielnym nabożeństwie, a ludzie przekazywać sobie dalej.

Nikt tu nie jest pominięty. „Przyjdą i cycki ci obetną” – słyszy kobieta i bezwiednie łapie się za piersi. Albo: „Wrzucą żywcem w ogień” – starcy nie wątpią, że to może być prawda. Pracować przecież nie dadzą już rady, do wojska się nie nadają, wróg nie będzie żywić darmozjadów.

*

Przeglądam monumentalny zbiór Lud białoruski na Rusi Litewskiej. Etnograf Michał Federowski na przełomie XIX i XX wieku zapisał przyśpiewki, legendy, przysłowia – całą kulturę ludową okolic Wołkowyska, Słonimia, Lidy, Nowogródka i Sokółki.

Znajduję opowieść Jana Dzieżki spod Suchowoli spisaną po białorusku – w języku, w którym na co dzień tu mówiono: „Bywało, że jak babę złapią, to cycki jej poobcinają; dzieci jak złapią, to za ławą posadzą i tak ścisną, że zaduszą”. Opowieść dotyczy wojny 1812 roku i armii napoleońskiej. „Obcinanie cycków” pojawia się też we wspomnieniach z wojen szwedzkich.

Czy więc w 1915 roku propaganda carska świadomie ożywia owe prastare, powtarzane w legendach lęki? Czy one same ożywają w obliczu nadchodzącej wojny? Trudno dziś powiedzieć, zresztą czy to ważne? Ludzie są przerażeni. Wojny nie widziano tu przez ponad wiek – właśnie od czasów Napoleona. Ludzie jej nie doświadczyli. Znają za to straszne opowieści.

*

„Szli dzień i noc. Hałas nie cichł nawet na chwilę” – wspomina Jan Ziniuk ze wsi Górne (dziś to część Hajnówki), w 1915 roku podrostek. Jaryna Ignaciuk z Dubiażyna, wtedy dziewięciolatka, pamięta: „Zza Buga ogromnym tabunem ciągnęli Mazurzy. Mówili, że Niemcy nadchodzą. Wojna będzie”.

Na sto pięćdziesiąt pięć wspomnień zebranych w pierwszym wydaniu tomu Bieżanstwa 1915 hoda [Bieżeństwo 1915] idący z zachodu uchodźcy pojawiają się tylko w dwóch relacjach. Raz trafiam też na wzmiankę o nich w zasłyszanej historii. Lidia Nowik z Hajnówki przypomina opowieść swojej dwunastoletniej wtedy matki Anastazji Opolskiej. Ze świtą i z wielkim stadem krów jechał „pan z Łomży”. Zatrzymał się w ich wiosce, wywołując poruszenie. Miejscowi bali się, że czeka ich ten sam los, zwłaszcza że już wcześniej zapowiadali to żołnierze z cofających się oddziałów. Możliwe, że widok ludzi uciekających przed frontem umacniał ich w przekonaniu o okrucieństwie nadchodzącego Giermańca .

Mieszkańcy wsi pod Bielskiem, Hajnówką czy Sokółką muszą widzieć uchodźców spod Warszawy, Ostrołęki, Łomży. Może ktoś spotyka i tabor Władysława Glinki oraz jego służby? Początkowo chcieli oni zatrzymać się u kuzyna w powiecie węgrowskim, ale wojna była zbyt blisko. Pojechali dalej, w Hajnówce na darmo próbując dostać się do przepełnionego pociągu.

Główne drogi już są zatłoczone taborami. Ziemianie – jak Glinka – zatrzymują się na noc w zaprzyjaźnionych dworach albo na plebanii. Chłopi nocują pod gołym niebem. Rozpalają ogniska, łamią drzewa z pobliskiego lasu. Pasą konie na łąkach miejscowych chłopów, biorą po kilka snopków owsa na drogę, kopią ziemniaki z pól.

Pod Bielskiem, Białymstokiem czy Sokółką uciekinierów z zachodu pewnie trudno było przegapić. Ale nie przetrwali w masowej pamięci. Nie mogli. Tu panuje dziś graniczące z pewnością przekonanie, że ludzie spod Łomży i Ostrołęki, w końcu katolicy, w ogóle nie jechali w bieżeństwo.