Kamienie musiały polecieć

Wymazywana przeszłość Podlasia

To było jedno zdanie. Suche, informacyjne. Nie zawierało niczego, o czym bym nie wiedziała.
            Jesienią 2015  roku siedziałam w  użyczonej przez znajomych pracowni na warszawskiej Pradze i pisałam o bieżeństwie, o którym w dzieciństwie opowiadała mi babcia Nadzia. Jej historia okazała się losem milionów ludzi  – uchodźców z  czasów I  wojny światowej, uciekających w  głąb Rosji przed nadciągającym frontem. Wydobywałam ją ze starych zdjęć, przetartych dokumentów, przypadkowych zapisków.
            Zmrok zapadł już dawno, rozświetlała go tylko lampka na moim biurku. Zmęczona wstałam od komputera i zaparzyłam herbaty. Wzięłam do ręki książkę, którą wczoraj przyniosła mi przyjaciółka.
            – Nikt od nas by tego nie napisał – powiedziała. „Od nas”, czyli z Białegostoku, Bielska Podlaskiego, Hajnówki, Siemiatycz, Sokółki.
            Marcin Kącki, Białystok. Biała siła, czarna pamięć. Przewracałam kartki, przebiegając po nich wzrokiem. Autor, mieszkający w Poznaniu dziennikarz, pisze w tym reportażu o białostockich problemach z tożsamością i pamięcią: zasypanych ziemią macewach na cmentarzu żydowskim, na którym miasto urządziło park; rosnących w siłę nacjonalistach; władzach miejskich przyzwalających na gloryfikację tak zwanych żołnierzy wyklętych, którzy dla części tutejszych mieszkańców są mordercami ich babć i dziadków.
            Ta ostatnia sprawa szczególnie mnie porusza. Jest moja, i to podwójnie. Dotyczy białorusko-prawosławnej społeczności w Polsce, do której należę. Co więcej, jest częścią mojej rodzinnej historii. Z uwagą przeglądałam więc dotyczące jej rozdziały: opisy zbrodni polskiego podziemia na cywilach w Potoce i Zaleszanach, rozmowy z potomkami ofiar, a także wypowiedzi apologetów „wyklętych” oraz polityków, którzy nie mają odwagi, a może chęci, by się im przeciwstawiać.
            Nagle serce skoczyło mi do gardła.
            „Na kolonii Łosośna – czytałam – […] banda WiN zamordowała mieszkańca tej kolonii – Józefa Czeremchę, lat 52, jego żonę Annę – lat 38. Wracając z dokonanego mordu, banda spotkała syna w/w Anatola, którego też zamordowała. Miał on 18 lat. Tej samej nocy zamordowali też Aleksandra Kuryłę, a jego żonie wyznaczyli 3-dniowy termin opuszczenia kraju i wyjazdu do ZSRR”[1].
            Był to cytat ze strony „»Bury« – nie mój bohater”, dokumentującej zbrodnie „wyklętych”. Wybór okazał się przypadkowy; spośród dziesiątek, może setek zamieszczonych tam doniesień autor przytoczył trzy: ze Strękowizny, Sokółki i właśnie Łosośny. I nie wchodząc w cytowane historie, dalej prowadził narrację o  „czarnej pamięci” Białostocczyzny.
            Odłożyłam książkę, w głowie miałam zamęt.
            Aleksander Kuryło to mój dziadek. Został zamordowany w maju 1945 roku. Przez „bandę” – tak u nas mówiono. Moja mama miała wtedy dziewięć miesięcy, ale Luda – jej o dziesięć lat starsza siostra – wszystko widziała i pamiętała. W rodzinie, między swoimi, rozmawiano o tym otwarcie. Co roku w maju spotykaliśmy się w Kuźnicy na panichidzie, nabożeństwie wspominającym dziadka. To, co przeczytałam u Kąckiego, nie było więc żadnym odkryciem. Ale serce wciąż mi łomotało.
            Przez ostatnie lata, od kiedy zaczęłam pracę nad Bieżeństwem, wciąż przywoływałam w pamięci babcie, dziadków i dalszych przodków. Zanurzyłam się w historii Nadzi i Siarhieja – rodziców taty; opisywałam, jak jeszcze nastoletni wyruszają w 1915 roku w nieznane, a po siedmiu latach wracają towarowym pociągiem pełnym głodnych, umierających ludzi, trzymając malutką córeczkę Szurę, którą żandarmi próbują im odebrać jako rzekomo chorą na tyfus. Wspominałam Olę, mamę mojej mamy, której rodzinie schowanej w podsupraskich lasach udało się przeczekać front i nie pojechać do Rosji. Przyglądając się ich losom, próbowałam zrozumieć, jak kształtują one nas, współczesnych. Tylko dziadka Aleksandra w swojej książce pominęłam, choć bieżeństwo to także jego historia. Wiedziałam o tym doskonale. Przecież przywiózł z niego wykształcenie, którym rodzina się chlubiła, ale też wymieniała jako jedną z przyczyn zabójstwa. Słyszałam również o bieżeńskiej miłości jego młodszego brata, którą dziadek ocalił, ale i o tym nie napisałam. Nie wiem dlaczego; uświadomiłam to sobie dopiero tego listopadowego wieczoru. Pomyślałam wtedy, że dziadek Aleksander przyszedł do mnie z kart innej książki, by o sobie przypomnieć. I nie upominał się o bieżeństwo – ten etap miałam już właściwie za sobą. Przynosił dalszą część rodzinnej opowieści.


Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: julita@czarne.com.pl.