Pasterzy jest coraz mniej

Reportaż z Krety

Thomas Orchowski

Pasterzy jest coraz mniej

Reportaż z Krety

fragment

– Dla mnie to coś naturalnego – mówi Janis, gdy z Iosifem pytamy go, czym jest kreteńska tożsamość, bo wyspiarze mimo że uważają się za Greków, to innych niż cała reszta. – Spłynęła na mnie od rodziców i z otoczenia.

Według Janisa Kreteńczyków wyróżnia między innymi większa gościnność. Podobno gdziekolwiek się trafi, gospodarz przyjmie cię z otwartymi ramionami i podejmie napitkiem oraz strawą. Rzeczywiście, podczas pobytu na wyspie wielokrotnie spotkałem się z dużą gościnnością. To niepisane prawo obowiązuje nawet tych, którzy prawo łamią – kryminalistów.

W Elos, wiosce na drodze między Chanią i Elafonisi, dwie kobiety przyjęły nas z Iosifem w knajpie poza godzinami otwarcia. Nie mogły przecież odmówić pomocy dwóm wygłodniałym mężczyznom, którzy błagają o ratunek w postaci posiłku. Podały kwadratowe kreteńskie pierożki kalicunia, szpinak, fasolę, smażone kozie mięso, frytki i rzecz jasna oliwki. Na stolę postawiły buteleczkę domowej tsikudii, czyli kreteńskiej raki (wizytę skończymy z całą butelką podarowaną w prezencie). Nie wszędzie jest jednak tak miło, jak u pani Marii w Elos. W kurortowych knajpach z dużą liczbą zamożnych zachodniaków kreteńska serdeczność często przeradza się w karykaturę. Staje się produktem. Masz tu kieliszeczek po posiłku, zobacz, co znaczy wyspiarska gościnność. Teraz płać, dawaj napiwek i już spadaj. Dziękujemy bardzo za wizytę, zapraszamy ponownie!

Co wypada, a czego nie – to pytanie towarzyszy w życiu codziennym wielu Kreteńczykom. Jednego wieczoru do tawerny Kamburakisów w Teriso przyszło ośmiu facetów koło trzydziestki. Przyjechali do innego miejsca w wiosce, żeby zjeść, ale że jeden z gości był dalekim krewnym Manolisa, to nie w porządku byłoby ominąć jego tawernę. Grupa siedziała do późna, pijane chłopaki gadały o wszystkim: najpierw śmiali się z siebie nawzajem, zaraz potem dyskutowali na tematy geopolityczno-strategiczno-wojenne. Po spożyciu grzecznie opuścili przybytek.

– Kreteńczycy ciężej pracują – uważa Janis. – Podejmują też większe ryzyko.

Najważniejsza jest jednak trzecia cecha, o które wspomni syn Manolisa.

– Duma – wymienia. – Jestem dumny z tego, skąd jestem, i nie chciałbym być z żadnego innego miejsca. – Janis unosi głowę i drapie się po brodzie. Potem kładzie rękę na nodze, która z drugą tworzy rozłożystą literę V. – Wszyscy powinni być dumni ze swoich korzeni – zaznacza.

Janis ma świadomość, że podobne podejście wiąże się z egoizmem. Według niego taki egoizm nie jest jednak niczym złym. On po prostu musi istnieć, chociaż oczywiście niektórzy przesadzają, kierując się dumą, gdy na przykład nie proszą o pomoc. Janis twierdzi jednak, że to jest duma fałszywa, a ją trzeba umieć odróżnić od dumy prawdziwej.

– Gdybym mieszkał tu kilkadziesiąt lat, czy byłbym uważany za Kreteńczyka? – pytam.

– Nie sądzę – przyznaje. – Ale to nie znaczy, że byśmy cię nie kochali – dodaje.

– A co z Grekami, którzy przyjechali na Kretę z Azji Mniejszej w czasie wymiany ludności? Czy ich potomków uważa się za Kreteńczyków? – pyta Iosif.

Mojemu przyjacielowi chodzi o popieraną przez Wenizelosa wymianę ludności, która definitywnie zakończyła historię Turków na Krecie, podbitej przez Imperium Osmańskie w XVII wieku.

– Pamięta się o tym, że ci ludzie nie pochodzą z wyspy. – Janis przerzuca w dłoni komboloi, sznureczek koralików, bardzo popularne narzędzie śródziemnomorskiej męskiej medytacji. – Nawet jeśli mówimy o trzecim czy czwartym pokoleniu – zastrzega.

– O samych Turkach też tak się pamięta? – pytam.

Janis krzywi się, gdy słyszy słowo „Turek”.

– Nie chcemy ich widzieć. – Nie gryzie się w język. – Czasem pojawiają się u nas jacyś turyści z Turcji. Zagadują, są bardzo mili. Przekonują, że za relacje grecko-tureckie odpowiadają politycy, a wszyscy jesteśmy ludźmi…

– A nie jesteśmy? – wtrąca się Iosif.

– Rozumiem takie podejście, ale w przypadku Turków trudno mi się z nim pogodzić. – Janis kręci głową. – Może ci nieliczni Turcy, którzy do nas przyjeżdżają, czują się winni za to, co tu się działo? – zastanawia się głośno. Przyzna jednak, że z Turkami Grecy mają wiele wspólnego. – Oczywiście, obsługujemy ich tak jak wszystkich, ale nie wynika to z potrzeby serca. Podobnie, choć mniej intensywnie, jest z Niemcami – wspomina o nazistowskiej okupacji wyspy i na chwilę milknie.

– Nie zapominamy – dodaje po chwili Janis.

– Ja jestem Polakiem, więc jestem tu obcy. A czy Iosif jako Cypryjczyk jest tak samo obcy jak ja? – drążę.

– Czy to nie naturalne, że Grek z Peloponezu czy Cypru jest mniej obcy niż Polak? – pyta retorycznie, sugerując jednak, że nie tylko Cypr, ale i reszta Grecji różni się od Krety. – Z Iosifem łączą mnie kultura, zwyczaje, język – podkreśla.

Ale Janis nie do końca jest zamknięty na nowe. Opowiada nam historię dwóch rodzin, które przyjechały do Teriso z Wielkiej Brytanii. Jedna z nich w ogóle nie chciała przyjmować kreteńskich zwyczajów. Nie nauczyła się języka. To Janisowi bardzo się nie podoba. Druga rodzina odwrotnie: od razu po przyjeździe próbowała opanować język. Janis tę brytyjską rodzinę chwali. Przychodziła do tawerny i lokalnym zwyczajem proponowała kawę czy tsikudiję. Takie oferowanie komuś poczęstunku to kerasma, grecka gościnność, która wynika z dumy, że można coś komuś dać. Jako że chodzi o dumę, nie wypada wtedy odmawiać.

– Kreteńska tożsamość odchodzi czy wciąż żyje? – dociekam.

– W wioskach się trzyma – odpowiada Janis. – Odchodzi w miastach. Często jeżdżę do Chanii i obserwuję młodych, którzy nie różnią się od Ateńczyków. – Dla Janisa to porównanie pewnie ma być obelżywe. – Z czasem tracą tożsamość.

Janis narzeka, że podczas wizyt w miastach niektórzy nie podają już jedzenia, co jest sprzeczne z zasadami gościnności. Zastrzega jednak, że on nie wypiera się wszelkich zmian. Według niego tradycję powinno się adaptować do nowoczesności, a nie odrzucać w pełni. No i nie wolno zapominać, skąd się jest.

Duma ze stwierdzenia: „Jestem Kreteńczykiem”, wybrzmi podczas wielu rozmów, które przeprowadzę na wyspie. Będą jej towarzyszyć ogólna niechęć do innego i nieufność do nowego. Ale ten pakiet, wbrew temu, co mogłoby się wydawać, nie będzie szedł w parze z cerkwią.

– Kościół nie jest ważny – twierdzi Janis. – Nie ufamy księżom, nie ma dobrych. Wiara to coś zupełnie innego, coś, co zależy od rodziny, a nie społeczności.

Kreta uważana jest za lewicową wyspę, chociaż przez cały pobyt nie udało mi się uzyskać odpowiedzi, co to stwierdzenie ma dokładnie znaczyć. Bardziej niż o miłość do komunizmu, socjalizmu czy socjaldemokracji chodzi chyba o niepokorność wyspiarzy, ich sprzeciw wobec władz centralnych. Kreteński bunt był tym silniejszy, im bardziej Ateny chciały wpływać na losy miejscowych, a było tak za czasów prawicowych władz: dyktatury Joanisa Metaksasa czy junty czarnych pułkowników. To właśnie z tej opozycji zrodziła się opinia o lewicowości Krety.

 

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji pod adresem: jakub.nowacki@czarne.com.pl