Matka Emete, która obecnie ma ponad dziewięćdziesiąt lat, nie wyszła ponownie za mąż. Wciąż nosi obrączkę. Równocześnie nigdy nie mówiła córkom, że pewnego dnia ojciec wróci do domu. Nikt tak w rodzinie nie twierdził. Wszyscy żyli w tym zawieszeniu między życiem a śmiercią. Niektóre kobiety, żeby odnaleźć mężów, chodziły do wróżek. Ale to nie było w stylu matki Emete, która była i jest silną kobietą – sama wychowała przecież dwie córki. Po tym, jak zaginął jej ociec, ona zarabiała jako krawcowa. Jakoś wiązały koniec z końcem, chociaż o klientów było trudno. Nie mieszkały w Nikozji, we trzy wyjechały do Potamii, rodzinnej wioski pani İmge. Było do czego wracać, miała tam szczęśliwe dzieciństwo. Stosunkowo późno wyszła za mąż, bo przed trzydziestką, długo cieszyła się więc wolnością. Jej ojciec miał sklep, miał też samochód – matka Emete podróżowała sobie swobodnie po wyspie. Zawsze mówiła córkom, że życie w Potamii było wspaniałe. Bezproblemowe. Dobre były też relacje między obydwiema społecznościami. Najlepsza koleżanka pani İmge była córką księdza, do dzisiaj płynnie mówi po grecku. Gdy nadeszły trudne czasy, w Potamii nie polała się krew. Ksiądz uprzedził muhtara, dziadka Emete, że mają uciekać. Emete pamięta, że gdy wyjeżdżali, miała na sobie piżamę. Z wioski zostaną jej jeszcze dwa wspomnienia – czerwonego rowerka i uczucia bólu po użądleniu przez pszczołę.

Później przez pół roku cała rodzina mieszkała w Lurudzinie. Zajmowała dwa pokoje w bardzo starym domu. Emete, jej siostra i matka tłoczyły się z dziadkiem, babcią i jej bratem. Stamtąd trafili do znajomych w Nikozji, by na koniec wylądować w małym budyneczku z tych, które władze stawiały wtedy dla uchodźców. W nim Emete się wychowała, a jej matka żyje do teraz.

– Lata sześćdziesiąte to były trudne czasy – mówi Emete. – Człowiek wylądował na Księżycu, walczył o prawa człowieka, ale tureccy Cypryjczycy tkwili w ciemności. Nikt nie słyszał naszego głosu. Ja nie chcę roztrząsać przeszłości, nie chcę snuć domysłów na temat tego, co się stało z moim ojcem. Bo może on po prostu od nas odszedł? Może sam chciał zniknąć? Przecież tego nie można wykluczyć. Proszę sobie wyobrazić, jakie to by było traumatyczne… Dlatego z czasem nauczyłam się o tym nie myśleć. Tak sobie radzę z tą sytuacją. Mam swoje życie, wolę patrzeć do przodu. Inaczej musiałabym poświęcić wszystko, żeby poszukiwać prawdy o ojcu. Wolę się skupić na pozytywnych rzeczach. Oczywiście wiem, że to na mnie wpłynęło. Akceptuję ten uraz, choć nie rozmawiamy o nim w rodzinie. Matka ma jakieś teorie na temat losów ojca, ale ja nie lubię jej wtedy słuchać. Nie chcę utknąć w przeszłości. To czarna dziura – kończy Emete.

Nie tylko wcześniejsi współpracownicy Brytyjczyków znaleźli się na celowniku. Wrogami co bardziej nacjonalistycznie nastawionych greckich Cypryjczyków byli również lewicowcy. Tych ostatnich tępili też prawicowi tureccy Cypryjczycy z TMT.

Przekonały się o tym rodziny Andreasa Dimitriju Tofarisa i Steli Misiauli. Dzisiaj Andreas i Stela są małżeństwem. O skomplikowanej cypryjskiej historii przełomu lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych opowiadają mi w swoim eleganckim domu na przedmieściach Nikozji. On wygląda jak brat bliźniak publicysty Jacka Żakowskiego, ona jest elegancką kobietą po sześćdziesiątce, byłą deputowaną do parlamentu Republiki i byłą członkinią komitetu centralnego komunistycznego AKEL-u (Anortotiko Koma Ergazomenu Lau, Postępowej Partii Ludzi Pracy).

– Tak naprawdę EOKA walczyła z lewicowcami i tureckimi Cypryjczykami. Griwas przyznał to w jednej ze swoich książek W drugiej połowie lat pięćdziesiątych i na początku sześćdziesiątych zamordowano ponad dwudziestu lewicowców. Griwas mówił, że walczy ze zdrajcami, ale w rzeczywistości chodziło o eliminowanie przeciwników politycznych – zaznacza Andreas, który miał pięć lat, gdy zabito jego ojca.

Ilijas Tofaris pochodził z wioski Koma tu Jalu na półwyspie Karpas Był członkiem AKEL-u. Ugrupowanie to powstało już w latach dwudziestych pod nazwą Komunistyczna Partia Cypru. W partii Ilijas Tofaris nie pełnił jakiejś wyjątkowej funkcji – ot, był szeregowym członkiem. Na co dzień pracował jako meblarz. Tyrał razem z braćmi, budowlańcami, z którymi stawiał domy w okolicy. Ludzie podobno bardzo lubili Tofarisów, rodzinę, w której wszyscy bez wyjątku należeli do AKEL-u.

– Partia była wtedy bardzo silna – mówi Andreas, którego serce, jak przyznaje, też bije po lewej stronie. – Ponad połowa wiosek w pobliżu Koma tu Jalu sympatyzowała z lewicą. EOKA chciała osłabić AKEL, dlatego tam zaatakowała.

Ojciec Andreasa zginął jeszcze przed powstaniem Republiki. Był styczniowy dzień, gdy grupa mężczyzn pojawiła się w wiosce.

– Mieli pozakrywane twarze. Przyszli do kafenijo, wywołali imiona ojca i jego brata. Kazali im wstać i wyjść. Przed budynkiem zaczęli do nich strzelać. Obydwu przewieźli do szpitala w Famaguście. Tata zmarł po jakichś trzech godzinach. Wuj, którego trafiło kilka kul, przeżył. Pojechał z rodziną na operację do Londynu. Skąd wiem, że za tym wszystkim stała EOKA? Sami się do tego przyznali. „Jesteśmy z EOKA”, mówili, gdy przyszli do wioski. Później w gazecie obwieszczono, że organizacja zabiła dwóch „zdrajców” z Koma tu Jalu. Zawsze chwalili się tym, że mordowali naszych. To nie była jedyna ich akcja owej nocy. O tej samej godzinie zaatakowali jeszcze jednego lewicowca z wioski Lisi – opowiada Andreas.

Jego zdaniem rewolucja EOKA to nie był dobry pomysł. Cypryjczycy nie dysponowali odpowiednią siłą, żeby zmierzyć się z brytyjską potęgą. Według niego o niepodległość powinno się walczyć pokojowymi metodami. Jakimi? Na przykład organizując protesty. Podobnie uważała partia. Ale wielu AKEL-owców chciało – jak podkreśla Andreas – wesprzeć rewolucję. Nie zgadzać miał się na to Griwas, mówiący: „Nie chcę ich w naszej armii”. Dlatego EOKA podobno odmawiała lewicowcom, którzy palili się do tego, żeby dołączyć do kampanii wyzwoleńczej.

– Nie mam wielu wspomnień związanych z ojcem – przyznaje Andreas. – Pamiętam, jak wyglądał. Pamiętam, że gdy został zabity, konstruował łódź. Pamiętam, że ktoś do nas przyszedł, żeby powiedzieć o zamachu. Pamiętam, że matka potem płakała.

Ze Stelą poznali się na studiach w rosyjskim Rostowie nad Donem. Zbliżyły ich do siebie podobne charaktery. Ukształtowały je między innymi doświadczenia z dzieciństwa.

Kostas Misiaulis – ojciec Steli – pochodził z biednej rodziny, która mieszkała w wiosce Ajos Epifanios. Mieli kozy i owce, hodowali rośliny, ale tylko na własny użytek – raczej im się nie przelewało. W tamtych czasach, czyli w latach dwudziestych i trzydziestych, gdy tylko dzieci trochę podrastały, kończyły edukację i pomagały rodzicom przy zwierzętach i zbiorach. Ale Kostas był bystry, dobrze się uczył. Dlatego nauczyciel powiedział jego ojcu, żeby wysłał go do Nikozji, aby tam kontynuował kształcenie. Tyle że dziadek Steli nie chciał się na to zgodzić – straciłby wtedy dodatkową parę rąk do pracy. Kostas uparł się jednak, żeby uczyć się dalej. Wymyślił, że pojedzie do monasteru, dzięki czemu nie będzie stanowił finansowego obciążenia dla rodziny. Zorientował się tam jednak, że jest wykorzystywany. Musiał wstawać wcześnie rano i bić w dzwony. Musiał sprzątać kościół. Musiał wymieniać świece. Spadło na niego więcej obowiązków niż w domu.

Kostas nie chciał być tak traktowany – to był jego pierwszy bunt, jego sprzeciw wobec wykorzystywania ludzi. Opuścił monaster i w końcu trafił do Nikozji. Znalazł pracę, ale wciąż pragnął się kształcić. Zapisał się do szkoły wieczorowej, którą sam opłacał. Uczył się tak dobrze, że dostał stypendium. Lubił bizantyńską muzykę, grał na skrzypcach, pisał krótkie sztuki, emitowane potem w radiu. Podczas jednego z wesel, na których grał, poznał swoją żonę. Poprosił ją o rękę, został przyjęty. Nowożeńcy nie mieli pieniędzy, więc zamieszkali w jaskiniach w parku w Nikozji. Żyli tam przez dwa–trzy lata. Łóżko Kostas wziął od armii, gdy skończył służbę. Było wąskie, z trudem mieściły się na nim dwie osoby. W jednej jaskini para spała, w drugiej – gotowała. Wszystkie te doświadczenia ukształtowały lewicową tożsamość Kostasa, którego do partii w wieku siedemnastu lat wciągnął najprawdopodobniej jego starszy brat. Zaraz później AKEL wezwał swoich członków do tego, żeby się bili w II wojnie światowej. Kostas jeszcze nie był wtedy pełnoletni, dlatego podał fałszywą datę urodzenia – aż tak bardzo chciał się zaciągnąć. W brytyjskim mundurze wylądował we Włoszech.

– Życie rodziców nie było łatwe – mówi Stela. – Walczyli o przetrwanie. W pracy tata zawsze domagał się lepszych warunków, wyższego wynagrodzenia. Działał w związku. Był szewcem, zanim AKEL wysłał go na studia agronomiczne do Drezna w pierwszej połowie lat sześćdziesiątych. Partia chciała, żeby pełnił funkcję sekretarza w związku rolniczym. Gdy wrócił na Cypr, jeździł po wioskach i sprzedawał kawę firmy, w której większość udziałów mieli lewicowcy. Stanowiska związkowego sekretarza nie zajął. Został zamordowany.

Stela pamięta ojca. Pamięta też, jak zginął w połowie lat sześćdziesiątych.

– Gdy obudziłyśmy się z siostrą tego niedzielnego poranka, poprosiłam tatę, żebyśmy pojechali samochodem do wioski – opowiada. – Chciałam zobaczyć się z bliskimi, pobawić się tam. Lubiłam odwiedzać Ajos Epifanios. „Pojedziemy czy znowu cię nie będzie?”, zapytałam go, bo w niedziele jeździł po różnych wioskach, tak jak inni członkowie AKEL-u, i opowiadał o działalności partii oraz pokoju między greckimi i tureckimi Cypryjczykami. „Nie martw się, jadę do Larnaki. Wrócę o pierwszej i po południu pojedziemy do wioski”, rzucił na odchodne. Mama poszła wtedy do sąsiadki na kawę. Zostałam w domu sama z siostrą. Najpierw przyszła policja. Wezwałyśmy mamę. Zaczęli ją wypytywać, gdzie jest jej mąż, dokąd pojechał, o której wyszedł z domu. Ale na pytanie o to, czy coś się stało, odpowiedzieli, że nie. „Nie ma się czym martwić, tylko sprawdzamy, gdzie jest”. Później przyszedł brat ojca, po kilku kolejnych minutach rodzice jednego z członków AKEL-u. To oni powiedzieli mamie, że tata nie żyje. Nie chciałam w to uwierzyć! Zaczęła krzyczeć i rozpaczać, jak każda kobieta. Ja i siostra usiadłyśmy na werandzie i w spokoju obserwowałyśmy kolejnych ludzi, którzy przychodzili do domu. Przytulali nas, mówili, że jest im przykro. Ale nie rozpaczałyśmy. Pamiętam, że źle się z tym czułam. „Mój tata nie żyje, a ja nawet nie płaczę”, tak sobie wtedy myślałam. Upozorowałyśmy łzy na policzkach, żeby wszyscy myśleli, że my też szlochamy… – śmieje się dzisiaj Stela. – Ale to była kwestia psychologiczna, w tym wieku nie pojmuje się śmierci tak jak starsi. Myślałyśmy, że ktoś po prostu zabrał nam tatę. Potem przez wiele lat w kwietniu, czyli w miesiącu, gdy go zamordowano, śnił mi się ten sam sen. Ojciec po kryjomu przychodził do domu w nocy i wypytywał, co u mnie: „Jak ci idzie w szkole, jesteś dobrą uczennicą?”, „Co u twojej matki, słuchasz się jej, jesteś grzeczna?”. Po tej kwerendzie wymykał się tak, żeby nikt inny go nie widział. Trwało to przez dwadzieścia pięć lat. Skończyło się dopiero wtedy, gdy założyłam własną rodzinę.

Kostasa Misiaulisa zamordowano razem z Dervişem Alim Kavazoğlu, tureckim Cypryjczykiem, który też był członkiem AKEL-u. Przyjaźnili się, ten drugi często do niego wpadał. Stela pamięta, że bardzo lubił dzieci, często tańczył z nią i z jej siostrą. Dzisiaj obydwaj są uznawani przez lewicę za bohaterów, a partia organizuje obchody upamiętniające rocznice ich śmierci. Jeden z rocznicowych tekstów na stronie internetowej AKEL-u brzmi:

Kolejny raz oddajemy cześć Bohaterom i Męczennikom grecko-tureckiej przyjaźni, towarzyszom Dervişowi Aliemu Kavazoğlu oraz Kostasowi Misiaulisowi, którzy zostali tchórzowsko zamordowani przez ultraprawicową organizację terrorystyczną tureckich Cypryjczyków TMT. Ofiara Kavazoğlu i Misiaulisa symbolizuje zbliżenie i wspólną walkę greckich i tureckich Cypryjczyków o ocalenie naszej wspólnej ojczyzny.

– Po pierwsze, kochać ludzi – odpowiada Stela na moje pytanie o to, jaką spuściznę pozostawił po sobie jej ojciec. – Gdy byłam młoda, bardzo często pytali się nas, czy nienawidzimy tureckich Cypryjczyków. Moja odpowiedź brzmiała „nie”. „Jak to, zabili ci ojca i ich nie nienawidzisz?!”, oburzano się. Ale ryba psuje się od głowy. To ci, którzy pociągają za sznurki, są winni. Po drugie, nauka z życia mojego taty płynie taka, żeby walczyć do samego końca. A po trzecie: że trzeba się uczyć. Bez wiedzy nie można iść naprzód – kończy Stela Misiauli.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.