Po ciemku trzymaliśmy się za ręce

Na nocnych zdjęciach satelitarnych Dalekiego Wschodu widać
rozległą, zadziwiająco nieoświetloną plamę. Ta ciemna przestrzeń
to Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna.
Z tajemniczą czarną dziurą sąsiadują Korea Południowa, Japonia
i świecące już względnym dobrobytem Chiny. Nawet z wysokości
setek kilometrów widać tam białe punkciki billboardów,
latarni, sygnalizacji ulicznej czy neonów sieci fast foodów, które
świadczą o tym, że życie w tych krajach jest w dwudziestym
pierwszym wieku nieodłącznie związane ze zużyciem energii
elektrycznej. Ale tuż obok rozpościerają się obszary czerni, o powierzchni
prawie dorównującej Anglii. To zdumiewające, że
państwo, w którym żyją dwadzieścia trzy miliony mieszkańców,
wydaje się bezludnym oceanem. Północna Korea jest po prostu
pustką.
Kraj ten zaczernił się na początku lat dziewięćdziesiątych.
Jego głęboko niewydolna gospodarka załamała się po rozpadzie
Związku Radzieckiego, który wspierał swego komunistycznego
sojusznika dostawami taniej ropy naftowej. Elektrownie popadły
w ruinę. Zabrakło światła. Wygłodniali ludzie wspinali
się na słupy elektryczne, żeby ściągnąć kawałek miedzianego
drutu i wymienić go na jedzenie. Gdy schowa się słońce,
a pejzaż zaciągnie szarością, przycupnięte małe domostwa
wciąż giną w mroku. Do świtu nikną całe wsie. Nawet w niektórych
dzielnicach pokazowej stolicy, Pjongjangu, idzie się
nocą środkiem dużej ulicy, nie widząc domów ani po jednej,
ani drugiej stronie.
Przygodnej osobie wpatrującej się w pustkę, którą jest dzisiejsza
Korea Północna, mogą przychodzić na myśl odludne
wioski w Afryce czy Azji Południowo-Wschodniej,
gdzie jeszcze
nie dotarła cywilizacja elektryczności. Korea Północna nie jest
jednak krajem zacofanym, lecz państwem, które odłączyło się
od rozwiniętego świata. Świadectwa tego, czym była dawniej,
i tego, co zostało utracone, odnajduje się przy każdej większej
drodze – bo wszędzie tam wiszą resztki zardzewiałych drutów
elektrycznych, których sieć pokrywała kiedyś cały kraj.
Starsi mieszkańcy Korei Północnej dobrze pamiętają czasy,
gdy mieli więcej prądu (a zatem także żywności) niż ich proamerykańscy
kuzyni z Korei Południowej, to zaś tylko potęguje
w nich poczucie upokorzenia z powodu przymusowego siedzenia
nocami po ciemku. W latach dziewięćdziesiątych Stany Zjednoczone
zaoferowały KRLD pomoc energetyczną w zamian za
rezygnację przez ten kraj z programu zbrojeń jądrowych. Administracja
Busha wycofała się jednak z tej obietnicy, zarzucając
Korei Północnej niedotrzymanie warunków umowy. Mieszkańcy
skarżą się gorzko na ciemności, lecz ich przyczyny upatrują
w sankcjach amerykańskich. W nocy nie mogą czytać. Nie
mogą oglądać telewizji. „Bez prądu nie mamy kultury” – rzucił
mi kiedyś oskarżycielsko pewien przysadzisty północnokoreański
strażnik.
Ale ciemności miewają też dobre strony. Zwłaszcza gdy jest
się nastolatkiem i chodzi na sekretne randki.
Kiedy dorośli położą się spać, czasem już o siódmej wieczorem,
łatwiej wymknąć się z domu. Mrok sprzyja prywatności
i swobodzie, których w Korei Północnej brakuje tak bardzo jak
elektryczności. Jego cudowna zasłona zapewniająca niewidzialność
chroni przed wścibstwem rodziców, sąsiadów, tajniaków.
Chociaż poznałam wielu Koreańczyków z Północy, którzy
mówili, że pokochali ciemności, największe wrażenie wywarła
na mnie historia pewnej kilkunastoletniej dziewczyny i jej
chłopaka. Gdy zobaczył ją po raz pierwszy, miała dwanaście
lat. On, o trzy lata od niej starszy, mieszkał w pobliskim miasteczku.
W bizantyjskiej hierarchii społecznej obowiązującej
w Korei Północnej jej rodzina plasowała się nisko. Gdyby ktoś
zobaczył ich razem w miejscu publicznym, chłopak straciłby
szanse na karierę, a ona reputację cnotliwej dziewczyny. Dlatego
umawiali się wyłącznie na długie spacery po ciemku. Zresztą
i tak nie mieli wyboru, bo na początku lat dziewięćdziesiątych,
gdy zaczęli spotykać się na poważnie, z powodu braku prądu
zamknięto restauracje i kina.
Umawiali się po kolacji. Dziewczyna zakazała mu stukać do
drzwi wejściowych, bo krępowała się starszych sióstr, młodszego
brata i ciekawskich sąsiadów. Jej rodzina mieszkała w ciasnocie
razem z kilkunastoma innymi rodzinami w długim, wąskim budynku,
za którym znajdowała się wspólna ubikacja. Biały murek
zasłaniający dom od ulicy sięgał nieco powyżej linii wzroku. Za
tym murkiem chłopak krył się po zmroku. Brzęk naczyń zmywanych
przez sąsiadów i odgłosy dobiegające z wychodka głuszyły
dźwięk jego kroków. Musiał na nią długo czekać, czasem dwie,
trzy godziny. To było bez znaczenia. W Północnej Korei życie
biegnie wolniej. Tam nie nosiło się zegarka.
Dziewczyna wymykała się, kiedy tylko mogła wyjść z domu
niezauważona. Przez chwilę wpatrywała się w ciemność: jeszcze
go nie widziała, ale czuła jego obecność. Nie musiała się malować
– w mroku makijaż jest przecież niepotrzebny. Czasem
miała na sobie po prostu szkolny mundurek z marszczonej tkaniny
syntetycznej: szafirową spódniczkę zakrywającą skromnie
kolana i białą bluzkę z czerwoną chustką. Była bardzo młoda
i jeszcze nie przejmowała się swoim wyglądem.
Najpierw szli w milczeniu, potem ich głosy stopniowo podnosiły
się do szeptu, normalnie zaczynali mówić dopiero za wsią,
kiedy mijało napięcie. Trzymali się na odległość wyciągniętej ręki
aż do chwili, gdy byli pewni, że nikt ich nie widzi.
Na skraju wsi mijali kępę drzew, za którą zaczynały się tereny
uzdrowiska z gorącymi źródłami. Kiedyś był to dość znany kurort
– do jego wód o temperaturze pięćdziesięciu pięciu stopni
zjeżdżały autobusy pełne chorych na cukrzycę i reumatyzm
Chińczyków – lecz później zamarło w nim życie. Przy wejściu
błyszczał prostokątny staw, otoczony kamiennym obramowaniem.
Dalej ciągnęły się dróżki wysadzane sosnami, klonami
japońskimi i jej ulubionymi miłorzębami, których delikatne liście
o idealnym kształcie orientalnego wachlarza żółkły jesienią na
musztardowo. Drzewa porastające okoliczne wzgórza zostały
zdziesiątkowane, ponieważ ludzie potrzebowali opału, ale te
na terenie uzdrowiska były tak piękne, że okoliczni mieszkańcy
nie ośmielali się ich tknąć.
Teren był jednak zaniedbany. Drzew nie przycinano, kamienne
ławki popękały, wyrwy w brukowanych alejkach wyglądały
jak dziury w zębach. W połowie lat dziewięćdziesiątych prawie
wszystko w Korei Północnej zdążyło się zużyć, zepsuć, podupaść.
Kraj widział lepsze czasy. Ale po ciemku zniszczenia mniej rzucały
się w oczy. Basen z gorącą wodą, mętny i zarośnięty rzęsą,
jaśniał wtedy odbiciem nieba.
Widoku nocnego nieba w Korei Północnej nie sposób zapomnieć.
To chyba najwspanialsze niebo w północno-wschodniej
Azji, bo tylko tam nie przesłaniają go pyły węglowe, piasek nawiewany
znad pustyni Gobi ani dymy przemysłowe, od których
dusi się reszta kontynentu. Kiedyś północnokoreańskie fabryki
dokładały się do tej chmury, ale to już przeszłość. Blasku gwiazd
jaśniejących na górze nie tłumią tam sztuczne światła.
Wędrująca nocą para zbierała liście miłorzębu. O czym rozmawiali?
O rodzinie, kolegach z klasy, przeczytanych książkach
– każdy temat był fascynujący. Gdy po latach spytałam
dziewczynę o najszczęśliwsze chwile w jej życiu, opowiedziała
mi o tamtych nocach.
Zjawisk tego rodzaju nie widać na zdjęciach satelitarnych.
W siedzibie CIA w Langley w Wirginii i na uniwersyteckich
wydziałach orientalistyki o Korei Północnej myśli się z oddali.
I w tym myśleniu pomija się to, że w tej czarnej dziurze, w przygnębiającym,
mrocznym kraju, gdzie miliony ludzi umarły z głodu,
jest także miłość.
Kiedy ją poznałam, ta dziewczyna była już trzydziestojednoletnią
kobietą. Mi-
ran (tak ją nazywam w tej książce) uciekła sześć lat
wcześniej ze swojego kraju i zamieszkała w Korei Południowej.
Poprosiłam ją o rozmowę w związku z moim artykułem o zbiegach
z Północy.
W 2004 roku zostałam szefową seulskiego oddziału gazety
„Los Angeles Times”, który zajmuje się całym Półwyspem Koreańskim.
Korea Południowa, ze swą dwunastą pod względem
wielkości gospodarką na świecie, rozwijającą się – choć nie
bez zawirowań – demokracją oraz mediami należącymi do
najprężniejszych w Azji, nie sprawiała nam trudności. Wysocy
urzędnicy państwowi podawali dziennikarzom swoje numery
telefonów komórkowych i nie mieli pretensji, gdy dzwoniło się
do nich poza godzinami pracy. Korea Północna była tego przeciwieństwem.
Jej komunikacja ze światem zewnętrznym sprowadzała
się niemal wyłącznie do tyrad Koreańskiej Centralnej
Agencji Informacyjnej, którą ktoś przezwał „zajadłą szczekaczką”
za komiczny patos, z jakim złorzeczyła „imperialistycznym sługusom
Ameryki”. W wojnie koreańskiej, która toczyła się w latach
1950–1953 i była pierwszym wielkim, krwawym starciem
zimnej wojny, Stany Zjednoczone walczyły po stronie Korei
Południowej i do dziś utrzymują tam czterdziestotysięczny
kontyngent wojskowy. Dla KRLD, której animusz bojowy nie
osłabł od tamtych czasów, wojna na Półwyspie jakby nigdy nie
dobiegła końca.
Obywatele amerykańscy rzadko są wpuszczani do Korei Północnej,
a jeszcze trudniej tam wjechać amerykańskim dziennikarzom.
Kiedy w 2005 roku dostałam wreszcie wizę i wybrałam
się do Pjongjangu, mnie i mojego kolegę poprowadzono wydeptanym
szlakiem pomników ku czci wielkich przywódców: Kim
Dzongila i jego nieżyjącego ojca Kim Ir Sena. Przez cały czas nie
odstępowali nas ani na krok dwaj chudzi panowie w ciemnych
garniturach. Obaj nazywali się tak samo: pan Park. (W Korei Północnej
zagraniczni goście na wszelki wypadek dostają po dwóch
„opiekunów”, którzy pilnują się wzajemnie, żeby żadnego z nich
nie można było przekupić). Panowie Park używali takiej samej
koturnowej retoryki, w jakiej przemawia państwowa agencja
prasowa. („Dzięki naszemu przywódcy Kim Dzongilowi” – ta
fraza powtarzała się w naszych rozmowach z zadziwiającą regularnością).
Kiedy się do nas zwracali, unikali kontaktu wzrokowego,
a ja zastanawiałam się, czy wierzą we własne słowa. Co
sobie myślą naprawdę? Czy rzeczywiście tak bardzo kochają
swojego wodza? Czy nie brakuje im jedzenia? Czym zajmują się
w domu po powrocie z pracy? Jak wygląda życie w najbardziej
represyjnym reżimie na świecie?
Zrozumiałam, że na te nurtujące mnie pytania nie uzyskam
odpowiedzi w Korei Północnej. W tym celu należało rozmawiać
z uciekinierami stamtąd.
W 2004 roku Mi-
ran mieszkała w Suwonie, mieście położonym
trzydzieści kilometrów na południe od Seulu, tętniącym
życiem i pełnym rozgardiaszu. W Suwonie znajdują się centrala
Samsung Electronics oraz zakłady produkujące rzeczy
nieznane większości Koreańczyków z Północy, jak monitory
komputerowe, płyty CD, telewizory cyfrowe, pendrive’y. (Dane
statystyczne wskazują, że różnice poziomu gospodarczego
między Koreami są co najmniej czterokrotnie większe niż te,
które dzieliły NRD od RFN w momencie zjednoczenia Niemiec
w 1990 roku). Suwon jest zakorkowany, tłoczny, hałaśliwy,
to kakofonia dźwięków i feeria kontrastowych kolorów. Jak
w większości południowokoreańskich miast, rażą w nim architektoniczny
nieład, brzydota betonowych brył, krzykliwe
oznakowania. Na peryferiach kilometrami ciągną się wieżowce
mieszkalne, w centrum, przez które trudno się przebić samochodem,
nie sposób zliczyć kawiarni Dunkin’ Donuts, restauracji
Pizza Hut oraz ich koreańskich podróbek. W bocznych
ulicach umiejscowiły się hotele o takich nazwach, jak Eros czy
Love-
Inn Park, gdzie wynajmuje się pokoje na godziny. Inny
owoc cudu gospodarczego to jezdnie zablokowane tysiącami
hyundaiów, próbujących się przebić z domu do centrum handlowego.
Z powodu nieustannego paraliżu komunikacyjnego
w Suwonie pojechałam tam z Seulu pociągiem, co trwało pół
godziny, po czym przesiadłam się do taksówki, by dotrzeć do
jednego z nielicznych lokali w mieście, gdzie można spokojnie
posiedzieć: restauracji tuż przy osiemnastowiecznych fortyfikacjach,
której specjalnością są wołowe żeberka z grilla.
W pierwszej chwili nie udało mi się wypatrzyć Mi-
ran. Wyglądała
zupełnie inaczej niż przybysze z Północy, których poznałam.
W tym czasie w Korei Południowej mieszkało około sześciu
tysięcy uciekinierów z Północy i zwykle widać było na pierwszy
rzut oka, że nie wtopili się w otoczenie: kobiety nosiły na przykład
przykrótkie spódniczki, a na nowych ubraniach zostawiały
nieoderwane metki – lecz Mi-
ran niczym się nie wyróżniała.
Miała na sobie elegancki brązowy sweter i dobrane spodnie
z trykotu. Odniosłam także wrażenie (które, jak wiele innych
moich odczuć, okaże się błędne), że jest nieśmiała. Włosy, gładko
ściągnięte, spięła klamrą ozdobioną kryształem górskim. Wyglądała
nienagannie mimo śladu trądziku na brodzie i lekkiego
brzuszka – była bowiem w czwartym miesiącu w ciąży. Przed
rokiem wyszła za mąż za Koreańczyka z Południa, cywilnego
pracownika armii, z którym teraz spodziewała się pierwszego
dziecka.
Zaprosiłam ją na lunch i poprosiłam, żeby opowiedziała
mi o szkolnictwie w Korei Północnej. Przed ucieczką Mi-ran
pracowała jako przedszkolanka w osadzie górniczej, KRLD
kończyła magisterskie studia pedagogiczne*. Wywiązała się
między nami poważna, chwilami przygnębiająca rozmowa.
Nie byłyśmy w stanie tknąć niczego, co zamówiłyśmy, bo
opowiadała mi o tym, jak przyszło jej patrzeć na ginących
z głodu pięcio-
i sześcioletnich podopiecznych. Dzieci umierały,
a ona miała im wpajać, że Koreańczycy z Północy zostali
pobłogosławieni przez los. Kim Ir Sena, który rządził
północną częścią Półwyspu Koreańskiego od drugiej wojny
światowej do śmierci w 1994 roku, trzeba było czcić jako boga,
jego syna i następcę – Kim Dzongila – jako syna bożego, na
podobieństwo Chrystusa. Mi-ran
nie umiała się pogodzić
z tym praniem mózgu.
Po godzinie czy dwóch wdałyśmy się, jak to się mówi lekceważąco,
w babską paplaninę. Opanowanie i otwartość Mi-ran
sprawiły, że ośmieliłam się poruszyć tematy dotyczące jej
bezpośrednio. Co młodzi ludzie w Korei Północnej robili dla
przyjemności? Czy ma stamtąd jakieś miłe wspomnienia? I czy
miała tam chłopaka?
(...)