Zjadanie Buddy

Życie tybetańskiego miasteczka w cieniu Chin

Najwspanialszą ze wszystkich królowych była babka Gonpo, Palczen Dhondup. Choć nie zachowały się żadne fotografie ani portrety, w rodzinnych kronikach pisano o niej, że była „bardzo piękną kobietą”, „o otwartym umyśle i inteligentną”. Ojciec powiedział kiedyś Gonpo, że jej babcia „była prawdziwą wojowniczką, a gdy ukrywała włosy pod czapką, wyruszając w bój, wyglądała wspanialej niż jakikolwiek mężczyzna”. Urodziła się pod koniec lat dziewięćdziesiątych XIX wieku w tragicznych okolicznościach. Jej matka umarła podczas porodu. Jej ojciec, król Gonpo Sonam, zginął w nieszczęśliwym wypadku w 1913 roku; podczas gdy Sonam nadzorował budowę sali zgromadzeń w klasztorze Kirti, zawalił się dach, grzebiąc pod gruzami króla. Osierocona kilkunastoletnia księżniczka, jedyne dziecko, musiała przejąć ster władzy państwowej. Choć tradycja tybetańska dopuszczała rządy kobiety, formalnie rodzinę królewską musiał reprezentować mężczyzna. Księżniczkę pośpiesznie wydano więc za mąż za księcia z Goloku, miejscowości położonej na północny zachód od Ngawy, i to on został nominalnym królem. Było jednak jasne, że Palczen Dhondup utrzyma władzę; nie oddała jej nawet wtedy, gdy królem Mei został jej własny syn, Palgon Tinlej Rapten, ojciec Gonpo.

Królowa Palczen Dhondup doprowadziła do końca nieszczęsną rozbudowę klasztoru Kirti, która była przyczyną śmierci jej ojca. Klejnoty z ozdób do włosów posłużyły jej do sfinansowania cięcia drewnianych klocków, wykorzystanych następnie do druku wszystkich dzieł Congkhapy, założyciela szkoły gelug.

Królową szanowano za wykształcenie i tolerancję. W 1924 roku amerykański misjonarz Robert Ekvall pojawił się w Ngawie z żoną i maleńkim synkiem, by rozdawać egzemplarze przetłumaczonej na tybetański Biblii. Choć mnisi próbowali go przepędzić, uzyskał audiencję u królowej. Szybko zdał sobie sprawę, że to ona jest prawdziwym władcą. „Król był poniekąd tylko księciem małżonkiem” – stwierdził później Ekvall.

Ekvall złożył królowej dary – barometr, kompas, lornetkę i egzemplarz Biblii po tybetańsku. Pod okiem misjonarza królowa przejrzała Biblię i pochwaliła wysoką jakość druku. Następnie przeczytała na głos kilka fragmentów. Królowa nie wykazywała skłonności do nawrócenia, powiedziała jednak Ekvallowi, że podobają jej się pierwsze słowa z Ewangelii według Świętego Jana 1,1: „Na początku było Słowo, a Słowo było od Boga i Bogiem było Słowo” – bo pasuje do przekonania tybetańskich buddystów, że mowa jest nieodłączną częścią ludzkiej duszy.

– Tak, to ma sens – powiedziała Ekvallowi.

Królowa zrobiła na Ekvallu wrażenie osoby elokwentnej, ciekawej intelektualnie i, jak to ujął w wywiadzie: „pełnej współczucia”. Pamiętał, że szczególną uwagę zwracała na synka misjonarskiej pary, ponieważ tak samo jak inne osoby w jej rodzinie miała trudności z zajściem w ciążę, a w tym czasie żyło tylko jedno jej dziecko – Palgon Tinlej Rapten.

Panowanie królowej Palczen Dhondup byłoby z pewnością okresem wspaniałego rozwoju Ngawy, gdyby nie przypadło na burzliwy początek XX wieku. Wielka Brytania i Rosja tak zaciekle rywalizowały o wpływy w Azji Środkowej, że zagrażało to wszystkim, którzy stanęli im na drodze. W 1903 roku brytyjski pułkownik Francis Younghusband, który stacjonował w Indiach, poprowadził w głąb Tybetu „ekspedycję” – jak ją eufemistycznie nazywał. Zginęło wówczas kilka tysięcy Tybetańczyków. Choć miał poparcie wicekróla lorda George’a  Curzona, rząd brytyjski potępił wyprawę i wycofał żołnierzy z regionu. Jednak wyrządzone szkody okazały się nieodwracalne – dynastia Qing przeżyła wówczas ogromny wstrząs, który wytrącił ją z biernego samozadowolenia. Mandżurscy władcy Chin dotąd tak bardzo skupiali się na podejmowanych przez Europejczyków próbach otwarcia portów traktatowych na wybrzeżu, że zaniedbali zachodnią flankę. Niewątpliwie nie życzyli sobie, by Wielka Brytania patrzyła w dół na Chiny z dachu świata i kontrolowała ich zasoby wodne. Jednak gdy Brytyjczycy ujawnili swoje plany, Chińczycy zdali sobie sprawę ze strategicznego znaczenia płaskowyżu. Po dziś dzień wielu uczonych zajmujących się Tybetem wini Wielką Brytanię za nieszczęścia, które później spotkały ten kraj.

Mimo słabości, dynastia Qing przeprowadziła inwazję na Tybet w 1909 roku i pozostała tam do 1911 roku, gdy ich rodzime imperium ostatecznie się rozpadło. Tybetańczycy deportowali wówczas wszystkich chińskich przedstawicieli i Tybet ponownie stał się pod każdym względem niepodległym państwem. Wydawał własne dokumenty, emitował własną walutę. Była to jednak niepodległość de facto. Tybet nie zgłosił akcesu do Ligi Narodów, prekursora Organizacji Narodów Zjednoczonych, nie w pełni doceniając wartość tej nowo powstałej organizacji międzynarodowej. Trzeba jednak oddać Tybetańczykom sprawiedliwość, że w początkach XX wieku sama koncepcja ich państwowości wciąż nie była doprecyzowana, a stosunki międzynarodowe imperialnej Azji nie współgrały z europejskimi standardami dyplomacji. Tybetańczycy próbowali skłonić Brytyjczyków do uznania ich niepodległości, ostatecznie jednak musieli zgodzić się na układ dający Chinom prawa „suzerena”, co miało tę zaletę, że nikt do końca tego określenia nie rozumiał. Korespondencja z lat po upadku cesarstwa pokazuje, jak Brytyjczycy i Tybetańczycy borykali się z tłumaczeniem i definicjami takich słów jak suzeren, suwerenność, niepodległość i autonomia. Ostatecznie status Tybetu pozostał niedookreślony – w bardzo niekorzystnym dla jego narodu momencie historii.