Wieczne państwo

Opowieść o Kazachstanie

Semipałatyńsk. Sprawy nieludzkie

1.

Normalne jak u noworodka ręce, nogi – dłonie i stopy mają po pięć paluszków – i tułów. Siusiak. Tylko głowa nie z tego świata, tkwi w tułowiu niczym śruba w kołku rozporowym. Jakby ją coś wepchnęło tam na siłę. Od tego niewyobrażalnego nacisku usta wydęło na prawo i lewo, a nosek spłaszczył się do rozmiaru pryszcza. Nad tym niby nosem, pośrodku czoła, ulokowało się samotne, pozbawione powieki oko.

Cyklop. Cyklopi osesek.

Budzące grozę postacie ze starodawnych imaginariów miały się rodzić właśnie tutaj, na bezkresach Eurazji, w ziemi Goga i Magoga, za siedmioma górami i niejednym morzem. I rodziły się. W drugiej połowie XX wieku.

Rodzą się i dziś.

Zanurzony w formalinie cyklopek spoczywa obok setki innych eksponatów w laboratorium katedry anatomii Państwowego Uniwersytetu Medycznego w mieście Semej, dawnym Semipałatyńsku. Okoliczni wiedzą o tym miejscu i nazywają je – muzeum potworków. Ale żadnego muzeum nie ma, tylko jedna sala, w której wystawione są wypreparowane tkanki i organy. Bo malutki cyklop czy sąsiadujący z nim niemowlak z monstrualnym wodogłowiem (dziecko przeżyło dwa lata, miało ciężkie zapalenie mózgu, pracownicy uniwersytetu mówią o nim: Rusałka, choć nosiło normalne imię) to wyjątki, na półkach dominują słoiki z nierozpoznawalnymi dla laika tkankami serca, płuc czy żołądka. Na eksponatach widać, co może zrobić z ludzkim ciałem promieniowanie jonizujące. I w czym przejawia się choroba popromienna.

Nie powinienem był tego oglądać. Nikt, poza badaczami, nie powinien. Jak ktoś bardzo chce, może sięgnąć do książek, do albumów ze zdjęciami, do Internetu. Tego nie da się odzobaczyć. Obraz siedzi w głowie i zostanie tam pewnie na długo. Ale ciekawość była silniejsza.

Kiedy za pierwszym pobytem w Semeju, w 2015 roku, do wiedziałem się o tym miejscu, od razu zacząłem myśleć, jak się tam dostać. Wtedy mi się nie udało, ale w końcu znalazłem sposób i trzy lata później pojechałem po raz drugi. Z ulicy wejść tam nie można. Wstępu na uczelnię strzegą mięśnia ki w obcisłych uniformach, konkretna ochrona, żadne leśne dziadki, z którymi zawsze się dogadasz, żadne portierki z trwałą, łase na komplement i czekoladkę. Turystów nie wpuszczają, a na wywiad trzeba się umawiać przez ministerstwo, co zawsze długo trwa – i nie ma gwarancji szczęśliwego finału. Jesteśmy jednak na Wschodzie. Okazało się, że na anatomii pracuje szwagier znajomej – i co prawda dzisiaj nie da rady, mamy zagraniczną delegację, za to jutro powinno się udać, przyjdź na dziewiątą, tylko się nie spóźnij, bo potem zaczyna się konferencja i może być problem. I pamiętaj, żadnych zdjęć, bo miałbym nieprzyjemności. Naprawdę tak to działa.

2.

Semej leży nad Irtyszem, na pograniczu Wielkiego Stepu i le sistej Syberii. Niedaleko zaczyna się już Ałtaj.

Rosyjska nazwa miasta pochodziła od znajdujących się nie gdyś w pobliżu siedmiu buddyjskich świątyń.

W połowie lat osiemdziesiątych XIX wieku odwiedził te strony George Kennan, amerykański podróżnik i dziennikarz, autor prac o zesłańcach syberyjskich. W swojej relacji zwrócił uwagę na wszechobecny piasek. Już wtedy Semipałatyńsk uchodził za miasto brudne i zanieczyszczone: „Gościniec snuł się czasami poirtyskich dolinach ponad brzegiem rzeki, gdzie wiatrem rozkołysana złota wełnica i wysoka stepowa trawa, jak wzburzone wody, roztrącały swe spienione fale na krzaczastych grzebieniach srebrno białej spirei – niekiedy gościniec, odchylając się od rzeki, prowadził po nieco podniesionych, skwarem słonecznym wypalonych równinach, to znów skręcał nagle w wilgotne oazy, okolone stepowymi jeziorami, gdzie spotykaliśmy urocze naturalne ogrody kwiatowe pełne róż, astrów, gwoździków, hiszpańskiej wyki i przepysznych ciemno-niebieskich dzwonków. […]

Miasto gubernialne Semipałatyńsk, leżące na prawym brzegu Irtysza w odległości 760 km od Omska, 1450 km od Tiumenia, ma 15 000 mieszkańców, w skład których wchodzą Rosjanie, Kirgizi [Kazachowie] i Tatarzy. W Semipałatyńsku schodzą się trakty karawanowe, prowadzące do Taszkentu i środkowej Azji; miasto więc to, jednoczące ruch handlowy znacznej części stepu kirgiskiego, ma wcale doniosłe znaczenie. Prowincja semipałatyńska jest więcej krajem stepowym niż rolniczym; ludność jej wynosi 547 000 mieszkańców, między którymi 497 000 nomadów. Koczujące te plemiona zamieszkują w 111 000 namiotach, posiadają 3 000 000 sztuk bydła łącznie z wielbłądami, których liczba dochodzi do 70 000 [wielbłąd był i jest w herbie miasta]. Cała ta prowincja dostarcza rocznie 45 000 funtów masła[1], 370 000 funtów tytoniu, 100 000 czetweryków[2] kartofli i zwyż 12 000 000 czetweryków […] zboża. Odbywa się tu rocznie 11 jarmarków, na które dowożone ziemio płody przedstawiają wartość 1 000 000 do larów[3]. Z samego Semipałatyńska rozchodzi się rocznie, po różnych okolicach Mongolii i środkowej Azji, towaru za 150 do 200 000 dolarów[4].

Semipałatyńsk zasłużył sobie w zupełności na przydomek »diabelskiej piaseczniczki« [piaskownicy], którym obdarzyli go tameczni oficerowie. Miasto to istotnie razi cudzoziemca swą ponurą fizjonomią; nie zoczy on tu nigdzie jednego drzewa ni źdźbła trawy, a tylko rzędy posępnych, wpół zbutwiałych domów, obejmujących piaskiem rzecznym zasłane ulice. W ciągu całej półgodzinnej naszej wędrówki nie spotkaliśmy ani śladów roślinności, brnąc po kostki w zaspach piaszczystych, zalegających ulice i chodniki. Zdawało mi się koniecznie, że znalazłem się w którymś z miast północno-afrykańskiej pustyni. Meczety tatarskie z ciemnymi minaretami, mułłowi długobrodzi z białymi na głowach turbanami, dwugarbne wielbłądy, kroczące poważnie po ulicach, wszystko nadaje temu miastu charakter czysto mahometański”.

Istniejąca w latach 1917–1920 kazachska autonomia Ałasz Orda ogłosiła miasto swoją stolicą. Semipałatyńsk uchodził wtedy za główny ośrodek kazachskiej kultury. Do dziś zajmuje ważne miejsce na kulturalnej mapie Kazachów. To ziemie Średniego żuzu, z którego tradycyjnie wywodzili się uczeni, poeci, filozofowie.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: julita@czarne.com.pl