Ukraińska wojna zaczęła się jako konfrontacja dwóch marzeń: ludzie na Majdanie marzyli o Europie, a kiedy przeciw nim wystąpili oligarchowie, ludzie ze wschodu zaczęli marzyć o Rosji. Ale każda ze stron w inny sposób rozwijała te marzenia: nowy rząd w Kijowie przez reformy i plany integracji z Zachodem, a liderzy wojskowi w Donbasie – przez roszczenia terytorialne, bo wierzyli, że wschód Ukrainy historycznie i kulturowo różni się od reszty kraju.

Jedną z ambicji radykałów w Donbasie było stworzenie Donieckiej Republiki Ludowej w ramach federalnego statusu Ukrainy. Inną ideą była Noworosja – czyli oderwanie wschodnich regionów kraju i stworzenie z nich jednego organizmu państwowego, który ostatecznie wejdzie w skład Rosji.

Przed wojną głosicieli tych koncepcji nikt nie słuchał – nawet w Doniecku, a tym bardziej w Kijowie czy Moskwie. Ówcześni zwolennicy secesji, ignorowani przez rosyjskiego Wielkiego Brata i szykanowani przez ukraińskie tajne służby, często przyznawali mi w trakcie rozmów, że ich czas nadszedł dopiero wtedy, gdy zaczęły się pierwsze operacje bojowe. Dowódcy z Ługańska i Doniecka potrzebowali bowiem jakiejś istotnej idei, która nadałaby treść rebelii i zwiększyła jej sens.

W ten sposób zrodziła się koncepcja odrębnego państwa oraz mit Noworosji. Marzenia, w których spełnienie jeszcze kilka lat temu nie wierzyli nawet sami ich twórcy, nagle w ciągu kilku tygodni urosły do rangi konkretnego programu politycznego, w dodatku wspartego przez tysiące uzbrojonych bojowników gotowych oddać za niego życie.

Po porażce sił ukraińskich pod Iłowajśkiem latem 2014 roku idea Noworosji stała się motorem napędowym, umożliwiającym zdobywanie kolejnych miast Ukrainy, a Doniecka i Ługańska Republika Ludowa przerodziły się w realne centra władzy. Projekt Noworosji przyciągał również licznych zwolenników z całego świata, bo ta utopia łączyła w sobie polityczne, wojskowe i kulturowe aspiracje prorosyjskich idealistów, a jednocześnie definiowała formującą się tożsamość ludzi żyjących w cieniu wojny.

Zasięg terytorialny Noworosji miał obejmować wszystkie oderwane od Ukrainy regiony i miasta, umieszczając je w ramach jednego organizmu państwowego – czegoś w rodzaju konfederacji. Ale jego zwolennicy mieli jeszcze bardziej szalone plany – zdobycie pasa terytorium ukraińskiego nad Morzem Azowskim aż po oddaloną o ponad pięćset kilometrów Odessę i uzyskanie w ten sposób lądowego dostępu do zaanektowanego Półwyspu Krymskiego.

Noworosja jako wizja nowego państwa miała już własną flagę, parlament i nawet ambasady w niektórych europejskich krajach. Z jednej strony otwarcie przyznawała się do dziedzictwa Związku Radzieckiego i socjalizmu, jednak z drugiej – do konserwatyzmu i religii prawosławnej. Jednocześnie umieszczała na swoich sztandarach walkę z kapitalizmem i oligarchią, a podstawą jej mitologii był odwieczny bój rosyjskiego świata z grożącym mu złem: faszyzmem oraz krwiożerczym Zachodem i USA, dla których Ukraina była sługusem i wykonawcą tajnego planu zagłady nieskalanego złem narodu rosyjskiego.

W rozmowie ze mną jeden z prorosyjskich aktywistów powiedział, że Noworosja ucieleśniała dla niego ideę wyzwolenia społecznego, wolnego od biedy i bogactwa, w którym zapanuje ludzka solidarność i porządek jak za Stalina. W imię takiej utopijnej wizji gotów był zabijać i sam oddać życie. Niektórzy z separatystów wyobrażali sobie Noworosję jako niezależne państwo, inni – na przykład działacz Paweł Gubariew – jako autonomiczną część Rosji. Wszyscy jednak byli zgodni co do tego, że Wielki Brat ze Wschodu wesprze ich ofensywę i weźmie pod swoje skrzydła jako element nowego, tworzącego się imperium rosyjskiego.

Kiedy jednak osobiście spotkałem się z Gubariewem, był już rok 2018 i projekt Noworosji legł w gruzach. Wszystkie te uduchowione plany zawierały bowiem ten sam błąd: wcale nie uwzględniały faktu, że Rosja nie wykazywała żadnego zainteresowania zdobyciem nowych terenów Ukrainy, a już na pewno nie aneksją Donbasu według scenariusza krymskiego.

Rosja Donbasu nie chciała.

Świadczą o tym wszystkie dostępne dowody. Od początku konfliktu administracja Putina wielokrotnie oświadczała, że to terytorium Ukrainy, a mieszkający tam ludzie to jej obywatele. Już w kwietniu 2014 roku Władimir Putin podczas corocznego telewizyjnego spotkania na żywo powiedział wprost, że mieszkańcy Donbasu są obywatelami Ukrainy i chodzi tylko o to, żeby traktowano ich równoprawnie. Dodał jednocześnie, że problemem nie jest zmiana struktury państwa, lecz gwarancje dla tych ludzi ze strony Kijowa.

W podobnym duchu wypowiadał się też rosyjski minister spraw zagranicznych Siergiej Ławrow. W dodatku Putin chciał oddalić referendum o statusie Donbasu, organizowane 11 maja 2014 roku na terenach okupowanych, choć dzięki niemu mógł uzasadniać oderwanie tego terytorium, podobnie jak to zrobił na Krymie. W 2015 roku obaj wymienieni politycy apelowali o zawarcie porozumienia między Ukrainą a separatystami, które umożliwiłoby ich podporządkowanie kijowskiemu rządowi.

W związku z tym rodzi się pytanie, co właściwie chciała uzyskać Rosja za pomocą całej tej wojny hybrydowej – należy tu podkreślić wyraźnie słowo „hybrydowej”, ponieważ wybuch jej ostrej, aktywnej fazy ewidentnie nie był przewidziany w pierwotnym planie Rosji. Wysłała ona bowiem na Ukrainę swoją zawodową armię dopiero w chwili, gdy groziło fiasko całego projektu: klęska strategicznych interesów Rosji, utrata zainwestowanych środków i kontroli nad Donbasem.

Choć nie potrafimy zajrzeć w głowy rosyjskich strategów i głównych polityków, to wszystko świadczy o tym, że celem operacji nie była tutaj ekspansja terytorialna. Można sobie wręcz wyobrazić, że początkowym celem nie musiało być nawet utworzenie marionetkowych państewek, jak w przypadku Gruzji czy Mołdawii. Oczywiste jest natomiast, że Kreml chciał osłabić Ukrainę, coraz gwałtowniej zbaczającą z rosyjskiej orbity, że chciał ją zdestabilizować i pozostawić sobie wpływ na jej wewnętrzną sytuację za pośrednictwem tradycyjnie prorosyjskich regionów.

Spróbujmy sobie wyobrazić, że Moskwa byłaby w stanie utrzymać konflikt w zbuntowanych regionach przez dłuższy czas, ale w przyjętych ramach – bez masowych ofiar i użycia broni ciężkiej. Prawdopodobnie w takiej sytuacji kijowski rząd zostałby zmuszony do przyznania autonomii Donbasowi, który stałby się rosyjskim „koniem trojańskim” na Ukrainie. W efekcie tego kraj zostałby osłabiony i zdestabilizowany, ponieważ borykałby się ze stałą groźbą, że wystarczy jedna decyzja Kremla i zamrożony konflikt na wschodzie znów wybuchnie z całą mocą. Takie żywotne problemy bardzo oddaliłyby wówczas Ukrainę od integracji z euroatlantyckimi i europejskimi strukturami.

Jednak pytanie, czy celem rosyjskiej operacji hybrydowej była secesja Donbasu, czy tylko uzyskanie jego autonomii w ramach Ukrainy, do dziś pozostaje przedmiotem sporu ekspertów. Rozwój sytuacji wykazuje natomiast, że władze rosyjskie nie miały dostatecznej kontroli nad miejscowymi radykałami, których ambicje terytorialne nie leżały w interesie Kremla. Potwierdzają to również ustalenia ukraińskiego tajnego agenta Meklauda z czasu jego infiltracji sztabu separatystów. Wspomina on, że rosyjscy doradcy mieli opracowane plany operacji taktycznych, ale do okupacji miast brakowało im konkretnego celu strategicznego.

Dlatego sądzi, że w istocie nie chodziło im o nic więcej, jak tylko o wywołanie chaosu w tym regionie oraz osłabienie rządu centralnego w Kijowie. Dodaje również, że ani miejscowi, ani rosyjscy dowódcy nie mieli żadnych doświadczeń z większymi jednostkami wojskowymi, które byłyby niezbędne do utrzymania nowych terenów. A gdy dodamy do tego jeszcze nasilające się naciski Zachodu, sankcje gospodarcze przeciwko Rosji i jej międzynarodową izolację po aneksji Krymu, łatwo dojdziemy do wniosku, że to rosyjscy politycy z całą pewnością potrafili sobie jasno uświadomić konsekwencje kolejnych takich poczynań, bez względu ich podłoże.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.