Tomáš Forró

Gorączka złota

Jak upadała Wenezuela

fragment

Kopalnia

 

Podróż w góry trwa kilka godzin. Stareńka taksówka, którą wziąłem z miasta, zepsuła się już na pierwszym zboczu. Szofer klnie, cały umazany olejem. Mój towarzysz wchodzi piechotą na górę, gdzie w komórce udaje mu się złapać zasięg. Po godzinie przyjeżdża po nas grupa motocyklistów i zabiera nas do wioski. Taksówkarza z jego wrakiem zostawili na tym pustkowiu samego.

 

Społeczność Pemonów to kilka chałup. Żyje się tutaj jak w wydanej pięćdziesiąt lat temu książce Thomasa Porządek bez rządu. Tylko że dodatkowo są tu kopalnie, wszędzie dookoła. Ma je każda pemońska wioska, a do pracy ściągają tu także criollos, którzy muszą stosować się do miejscowych zasad i naturalnie zapłacić za prawo do wydobycia.

Stoimy w cieniu drzew, w wąskim pasie dżungli, przez którą przepływa rzeka przy wiosce. W rzece widać bosych Pemonów, którzy przesiewają piasek w drewnianych misach w kształcie stożka. Kiedy na dnie zostają już tylko resztki piasku, gołą ręką dodają kroplę srebrzystego metalu. On wiąże się ze złotem i opada na dno. Rtęć. Na końcu złoto oddziela się od rtęci. Złoto zabiera górnik, a rtęć, piasek i wodę wylewa do rzeki.

– Nie boisz się, że zatrujesz całą wioskę?

– Wioska jest pod prąd, a rzeka płynie w drugą stronę.

– Ale niżej jest następna wioska. Zatrujecie ich.

– Oni też wydobywają złoto. Też używają rtęci. Wszyscy tak robimy. Jeśli tylko da się ją dostać. W Wenezueli prawie jej nie ma, dlatego zaczęliśmy ją przemycać z Gujany.

 

Przez kilka godzin idziemy pieszo w górę, coraz wyżej. W stronę masywów górskich Wielkiej Sawanny. W końcu docieramy do przepaści. Ma około dwieście metrów długości i mniej więcej pięćdziesiąt szerokości. Z góry wpływa do niej rzeka, która potem znika wśród kamieni, żwiru i maszyn górniczych. Przepaść stanowiła kiedyś jej koryto, dopóki nie wybagrowały jej koparki i pompa podłączona do silnika samochodu. Na dnie rozpadliny pracuje grupa ludzi – mężczyzn i kobiet. Mają tu niedaleko obóz z zaparkowanymi autami terenowymi. W podobny sposób działają wszystkie kopalnie w tym regionie. To wydobycie odkrywkowe po usunięciu górnej warstwy ziemi czy powierzchni koryt rzek.

Koparka bagruje ziemię i kamienie, sypiąc je na transporter, na końcu którego oddzielają się większe grudy, a do zbiornika spadają już tylko drobniejsze cząstki. Po trzech–pięciu dniach cały zbiornik przesypywany jest do innego, w której woda i piasek mieszają się z rtęcią, dzięki czemu złoto oddziela się od piasku.

Przewodnik tłumaczy mi, że w kopalni działa zamknięty obieg wody – takie są zasady wspólnoty. Zatruta woda wraca znów na początek cyklu, żeby nie wyciekła na zewnątrz. Górnicy pod nami stoją w niej właśnie zanurzeni po pas i wodą z węży wypłukują zbocze.

– A co potem robicie z niepotrzebną mieszanką piasku i rtęci?

– Kiedy kopalnia jest już opróżniona ze złota, mieszankę zakopuje się, żeby nie zanieczyszczała całego środowiska.

Więcej już o nic nie pytam. Nie ma sensu mówić mu, że pierwszy deszcz spłucze rtęć do rzeki albo – co jeszcze gorsze – wsiąknie ona do wód gruntowych. Przecież on nie jest głupi i wie o tym lepiej ode mnie.

 

W końcu docieramy do małego pemońskiego obozowiska. Mieszka tu rodzina – mężczyzna z żoną i kilkorgiem małych dzieci. Obok jest małe pole z maniokiem. Mężczyzna w pobliskiej rzece wypłukuje złoto. Na rtęć nie ma pieniędzy. Żona okopuje pole, zajmuje się dziećmi i gotuje. Biedacy nie mają prawie niczego, ledwie parę szmat i garnków. Mężczyzna mówi, że dzięki złotu z rzeki ma tylko trochę więcej środków na życie, niż miałby z uprawy pola.

 

W kolejnej kopalni pracują criollos. Przebywają tu przez całe dnie. W odróżnieniu od większości pozostałych górników nie schodzą codziennie do wioski, tylko od czasu do czasu – żeby uzupełnić zapasy jedzenia, rtęci albo benzyny. Pośrodku obozu płonie ognisko, a nad nim wisi dzbanek z kawą. Sympatyczni mężczyźni częstują nas napojem i opowiadają o swoim życiu. Niedawno uciekli z jednej z enklaw sindicatos na północy, z miasteczka znanego jako Kilómetro 88. Wytrzymali tam tylko trzy miesiące, wciąż w nerwach i strachu. Co kilka dni widzieli jakąś okrutną, brutalną scenę. Biedakom, którzy w terminie nie byli w stanie zapłacić vacunas, obcinano kończyny albo bito ich do nieprzytomności. Absolutnie nie dało się tam żyć – kręci głową jeden z nich.

Rzeka, z której wydobywają złoto, ma malownicze meandry, a wszędzie wokół otaczają ją palmowe gaje. Teraz wreszcie rozumiem, dlaczego Pemonowie czcili rzeki i potoki. Są wszędzie dookoła nas i bardziej niż cokolwiek innego formują oblicze Wielkiej Sawanny.

Dzisiaj minęliśmy dziesięć, a może piętnaście rzek. Ze wszystkich nich wydobywano złoto.

 

Pod wieczór wracamy do wioski. Idziemy przez pustą, cichą, na wpół pustynną okolicę, po piaszczystych dróżkach wydeptanych nogami Pemonów. Wokół nas krzaki, skały, piasek. Słońce powoli zachodzi, powietrze jest czyste i chłodne.

Mój pemoński przewodnik jest młody, ma około dwudziestu lat. Przyznaje, że jeśli chodzi o techniczny aspekt sprawy, to Pemonowie wydobywają złoto w taki sam sposób jak sindicatos. Chłopak jest jednak dumny, że do tej pory udało im się obronić te tereny przed bandytami i wojskiem, więc mogą sami czerpać z tego korzyści. Kiedy wracamy do wioski, przyłącza się do nas jego rodzina. Mają nadzieję, że wkrótce tereny te wejdą w skład Brazylii, kiedy armia sąsiedniego kraju przepędzi wenezuelskich żołnierzy i policjantów, którzy codziennie ich szykanują. Matka mojego przewodnika chyba nie ma jeszcze nawet czterdziestu lat. Sama z siebie zaczyna opowiadać o alcabali przy lotnisku, na której rządowi funkcjonariusze regularnie kradną jej pieniądze i różne rzeczy. Jak znajdą złoto, to z każdych dziesięciu gramów musi im zostawić dwa. Czasem ciągną ją i inne miejscowe kobiety na posterunek, żeby je obmacywać.

Utrzymują się tutaj z wydobytego złota i uprawiają maniok. Pieką z niego chleb i robią cacheri – tradycyjny pemoński napój z zawartością alkoholu. Za złoto kupują ryż i kurczaki. Władze czasem przysyłają paczki żywnościowe: dwa kilo ryżu albo fasoli i kilo cukru. Dostają je mniej więcej co pół roku, czasem co osiem miesięcy. Ta garstka złota, którą udaje im się wydobyć, z trudem pozwala zaspokoić ich życiowe potrzeby, ale nie widzą żadnego innego wyjścia. W mieście można dostać pracę najwyżej za sto reali miesięcznie, a to nie wystarczy nawet na wyżywienie. To takie błędne koło. Więc chodzą do kopalni, przesiewają piasek i mieszają go z rtęcią, mając nadzieję, że kilka znalezionych ziarenek złota pozwoli im przeżyć kolejny miesiąc. W wiosce mieszka trzydzieści osiem rodzin – sto czterdzieści dusz. Wszyscy są w takiej samej sytuacji.

Matka śmieje się, żebym im tu przysłał samolot z Europy. Weszłaby do niego cała wioska. Polecieliby nawet w przestrzeni bagażowej, byleby nie musieli tu dłużej mieszkać.

 

O niszczeniu w Wenezueli unikalnych ekosystemów i zasobów wodnych powstają dziś na świecie tysiące artykułów naukowych i reportaży. Organizacje pozarządowe i rządy okolicznych krajów biją na alarm. Pokazują czarno na białym, jak z powodu działania przestępczych band sindicatos, jak również krajowych i zagranicznych przedsiębiorstw – zwłaszcza z Chin i Rosji – projekt Łuku Górniczego stał się katastrofą: społeczną i humanitarną, a przede wszystkim ekologiczną. Istnieje realne zagrożenie, że za kilka lat zatrucie dopływów całkowicie zniszczy życie również w największych rzekach regionu – Orinoko i Amazonce. Miałoby to fatalne skutki dla największych terenów zieleni na naszej planecie, nazywanych jej zielonymi płucami. Już dziś uległy zniszczeniu albo są tym zagrożone wielkie połacie lasów deszczowych. Ale mało kto wspomina o tym, że rdzenna ludność aktywnie wspiera ten proces – we wspomnianych publikacjach występuje bowiem przeważnie tylko jako główna ofiara tego spustoszenia.

Park Narodowy Canaima należy do najcenniejszych rezerwatów na świecie i jest częścią naturalnego dziedzictwa światowego UNESCO. Są tu lasy deszczowe, sawanna, góry stołowe, a przede wszystkim dziesiątki roślin i zwierząt, które nie żyją już nigdzie indziej na świecie. Park leży setki kilometrów od Łuku Górniczego, ale wydobycie odbywa się również tutaj. Dorzecza zanieczyszczonych rzek Akanan, Caroní czy Carrao usiane są ogromnymi bliznami martwego kamienia, jakie widziałem w drodze przez sawannę, oraz trującymi, zielonymi jeziorami wypełnionymi rtęcią. Z roku na rok te martwe tereny powiększają się, o czym świadczą lotnicze zdjęcia regionu oraz wstrząsające relacje z wypraw biologów. Przewodnicy turystyczni mówią, że nawet gdyby względy bezpieczeństwa na to pozwoliły, to wielu wspaniałych zakątków nie można byłoby już pokazać turystom, bo po prostu przestały istnieć.

Według szacunkowych ocen udział rdzennych mieszkańców w wydobyciu złota w całym kraju wynosi około dziesięć–piętnaście procent. Często jednak robią to na najściślej chronionych obszarach, do których – poza kilkoma wyjątkami – wielkie firmy nie mają prawa wstępu. Aktywiści lub miejscowi działacze, którzy odważą się protestować przeciwko temu procederowi, stają się obiektem zastraszania i ataków. Valentina Quintero, dziennikarka wenezuelska, która w 2018 roku odważyła się napisać tekst o dewastacji środowiska naturalnego przez samych Pemonów, została wyrzucona z ich terytorium i uznana za osobę niepożądaną[i].

Decyzję tę wydali urzędnicy kapitanatu w Santa Elena, który podczas mojego pobytu wielokrotnie odwiedzałem.




Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: julita@czarne.com.pl.