Angelika Kuźniak

Stryjeńska

Diabli nadali

fragment

Witezjon

„Boże, siło twórcza silniejsza od radu, formo atomu, barwo eteru, źródło bystre wszelkiej energii życiodajnej, sensie istnienia, wznoszę do Ciebie, Ojcze Przedwieczny, błagalną prośbę mikroba o opiekę nad zebranym tu, w tej małej walizce, materiałem malarskim i o możność przetrwania zawieruchy wojny wraz z dziećmi i Matką.

Są tu w szkicach moje najskrytsze marzenia o Pieśni Zmartwychwstania przygotowanej na scenę. I wizerunki symbolów słowiańskich. Rolnictwa, przędziwa, dobrobytu, pogody, opiekuna artystów, zieleni lasów etc., które umieszczone razem ze Światowidem, symbolem słowiańskiego Chrystusa Zmartwychwstałego, […] musiałyby być w wymiarach nadnaturalnych nieco w Witezjonie słowiańskim, który sobie niniejszym notuję w prymitywie z powodu, że się śpieszę.

Błagam Cię, Panie Boże, daj mi się z tą walizką szczególnie (chociaż ocalić bym też pragnęła i nuty Stefcia, i płótna słowiańskie, i walizkę-kancelarię schowaną w Muzeum Narodowym) i z dziećmi, i z Matką znaleźć się w kraju spokojnym, gdzie bym mogła ten materiał opracować, znaleźć architektów genialnych, muzyków genialnych i bogaczów genialnych mających środki, a o szerszych umysłach, przy pomocy których powstać i zbudowanym mógłby być na długie wieki, monumentalny Witezjon.

Zofia”.

 

Jest rok 1942.

Anna, Zofia i Maryla mają teraz dwa pokoje na Pańskiej (Klopstockstrasse). Z Sobieskiego wyrzucono je już kilka miesięcy temu, mieszka tam teraz niemiecka rodzina.

Stryjeńska dzieli pokój z matką. Żeby się do niego dostać, musi przejść przez ten, w którym śpi siostra. Za każdym razem widzi Marylę przy łóżku, wśród kwiatów, przy zapalonych świecach. Przed kilkoma tygodniami na udar mózgu zmarł Alik, jej syn. Trwa żałoba.

W pokoju Zofii i Anny oprócz łóżek stoją jeszcze: szafa z dykty, którą według rysunku Stryjeńskiej zrobił stolarz, półka z książkami i olbrzymi fronton siedmioskrzydłowego teatru bajek, który zaprojektowała.

Kuchnia jest zimna i obskurna. Nie da się tu malować. Do pracowni w muzeum Zofia nie chodzi od jesieni 1941 roku. Miała wtedy operację. Nie wspomina o niej szczegółowo. Wiemy tylko, że zaczęło się od krwotoków. I że po niej nie miała sił, by wspinać się na trzecie piętro.

Latem 1942 postanawia wynająć pokój od Żańci w Stryjnie Podhalańskiej. W Poroninie nie tylko maluje sielankowe sceny góralskie, które mają największe wzięcie, ale opracowuje też projekt do dziś zadziwiający rozmachem. Witezjon od łacińskiego vita – życie. „Gdyż życie by tam wrzało – notowała. – Olimp bogów słowiańskich. […] Rodzaj gontyny modernistycznej, gigantycznej wielkości i o olśniewającym blasku barw”.

Jan Stryjeński wspominał: „W swoim zachwycie słowiańszczyzną Mama w czasie wojny zrobiła szkice do świątyni-muzeum-teatru słowiańskiego, przypominającego mezopotamskie zigguraty, ale bardziej nowoczesnej. Konstrukcja dolna betonowa, budynek drewniany, zamiast kamiennych stopni pochylnie trawiaste”.

Dzięki jedenastu planszom z archiwum rodziny Stryjeńskich (dwunasta zachowała się w połowie) wiemy, jak miał wyglądać.

 

Więc tak: mimo „najdzikszej fantazji w szczegółach architektury” i zastosowania nowoczesnych materiałów budowlanych budynek główny, czyli chram, musi mieć charakter prasłowiański. I nie chodzi – jak zapewnia Zofia w notatkach – o sztuczną stylowość, na widok której dostaje „napadu wścieklizny”, ani o kopiowanie „starych wzorów z Biskupina”.

Chram mają otaczać cztery stadiony, połączone autostradą rozbiegającą się we wszystkie strony świata.

Przed budynkiem stanie kamienny znicz, czyli „fajerwerk sypiący skrami i wonnymi dymami, płonący stale w okresie dwutygodniowych festiwali zasadniczych”.

Wokół lasy i łąki.

Budynku strzegą gontyny druidów. Znajdą się tam oprócz kas, informacji, również biura komitetu administracyjno-konserwatorskiego. Na te stanowiska rząd Polski musiałby – co podkreśla Stryjeńska – wybrać „bardzo świetnych i czynnych dżentelmenów, nie drani protekcyjnych mających za cel nędznego życia – pełne koryto”. Takich, którzy znają się „na propagandzie, na organizacji i na reżyserii w znaczeniu światowym”.

Widzowie z miejsca na miejsce będą się przenosić taśmociągami poziomych chodników. W podziemiach Stryjeńska zaprojektowała biura, archiwa i pomieszczenia techniczne. Będzie też muzeum etnograficzne, zawsze otwarte dla zwiedzających.

Pierwsze, co rzuca w oczy na rysunku wnętrza świątyni, to olbrzymia widownia, miejsca siedzące i stojące. Centrum stanowi scena, na niej posąg Światowida wysoki na dwanaście metrów, z cokołem – dwadzieścia. Zamknięty w przeszklonej komorze będzie widoczny również z zewnątrz budowli.

Przy bocznych ścianach w szesnastu niszach staną posągi: pokrytego sierścią wilka Lubina, symbolu lutego przednówka, Welesa, Trygława, Dziedzilii, Boha, Swaroga, Marzanny, Pogody, Lelum, Kupały, Cycy symbolizującej fizyczną bujność i dobrobyt, Radegasta, Łady, boga słońca, wojny i prawa, Peruna, Warwasa i Dydka.

Będą proste. Tak, żeby każdy gest, każdy szczegół posągu przemawiał. Przestylizowanie Zofia dopuszcza tylko w polichromii. Brązowe torsy, włosy zielone albo srebrne, twarze – do wyboru: białe, niebieskie. Jak pradawne posągi bóstw słowiańskich, zdobione świecidłami, zbożem, złoconymi skorupami jaj czy sznurami korali.

„Za wszelką jednak cenę trzeba unikać naturalizmu – wyjaśnia Stryjeńska. – Żeby z posągów mających wyobrażać cuda nierzeczywiste – nie zrobiło się panopticum”.

Trochę się niepokoi, bo „stworzyć rzeźbę monumentalną, a lekką jest bardzo trudno – pisze. – Grecy to umieli. Prostotę prymitywną umieli połączyć z najwyższym rafinowanym pięknem, z wyrazem, z gestem o ogromnej ekspresji. Ale oni oglądali w ciągłym ruchu strzelisty trójkąt torsu męskiego, przebywali w gimnazjonach albo na olimpiadach i też widzieli z powodu ciepłego klimatu Grecji nagość najróżniejszą dokoła siebie”.

Boi się, że jej wizja rozminie się z rzeczywistością. Chciałaby więc – „jeżeli chodzi o prymitywność słowiańską, […] poddać w miarę możności rzeźbiarzowi, który będzie robił posągi dla chramu, pewne rysunki kolorowe, według których może wytworzyć sobie obrazy bóstw słowiańskich. Ale wszystko opiera się na natchnieniu. Na to się już sam musi zdobyć”.

Posągi też będą wysokie. Dziesięć, może piętnaście metrów. Jeszcze nie zdecydowała, czy mają być kamienne, drewniane, czy może trzeba je wypalić z gliny. Na pewno pod każdym będzie zapadnia uruchamiana przyciskiem. Trwa wojna, „narody piorą się na całego, zawziętości tej końca nie widać. Uszczęśliwiacze ludzkości plecami odwróceni do oblicza matki przyrody zaciekle dążą do przeobrażenia barwnego jarmarku świata na stertę zgorzałego żelastwa”, kto wie, czy za lat parę nie nadejdzie to znów. Trzeba chronić bogów przed zniszczeniem. W razie bombardowań powoli zjadą do podziemi.

Tuż nad ich głowami będą sgraffita z obrzędami Słowian. Stryjeńska sama chce nałożyć kolejne warstwy kolorowej gliny i powoli je zeskrobywać, tak by powstał wielobarwny wzór.

W chramie stale palić się będą trzy wielkie znicze. Oprócz tego w czasie trwania „festiwali zasadniczych” ogień pojawi się też w glinianych garach, ale tylko wieczorem, podczas przedstawienia.

Ono składać się będzie z trzech części: koncertu, baletu i obrzędu. Program festiwalu zostanie ustalony raz na zawsze. Zofia nie zgadza się na żadne eksperymenty reżyserskie.

Podczas festiwalu zimowego najpierw chór męski zaśpiewa polskie kolędy. Balet pokaże topienie marzanny. Na koniec pojawi się czarne, włochate zwierzę z rogami i kłapiącą paszczą, turoń.

Festiwal wiosenny to pieśni wielkopostne. Obrzęd – śmigus. Balet – Pascha. Gdy w 1934 roku powstał scenariusz, Stryjeńska zanotowała: „Nie może Bóg mnie potępić teraz, gdy stworzyłam tę pieśń, ten poetyczny romans boski”. Chciała, żeby Paschę wystawił Stefan Jaracz. Chórmistrz Jan Adam Maklakiewicz „wynalazł cudne archaiczne pieśni” („Szkoda, że żonaty”).

Trzeci festiwal to festiwal lata. Podczas koncertu – pieśni Kupały. Obrzęd – wianki, sobótka. Zaraz potem – balet Korowaj. Powstał także w 1934, już w marcu, Leon Schiller przymierzał się do reżyserii. Punktem kulminacyjnym jest jego trzecia odsłona. „Całe bogactwo świecideł, kolorów i pstrokacizny tu się musi skupić w jedną bryłę, monolit, blok – tłumaczy Zofia. – Białe światło, czarny cień, w pośrodku pręga czerwona. Lucyfer ujarzmiony – pasje demoniczne – bengalskie kaprysy formy – proton szaleństwa. Potem wszystko ginie we mgle, rozpyla się w zielonym świetle jesieni. W finale pojawia się na scenie fantom: bożek jesieni na wozie ze zbożem. Ciekawa jestem – zastanawia się – skąd się znajdą tacy tancerze i takie gęby, jakie widzę w marzeniach? Ciągle widzę dwa światy: ten, co mnie otacza, to jakieś ubogie rupiecie, marionetki zakurzone, wszystko nikłe, nieznośne, użytkowe, tymczasowe. Świat krzątających się rzemieślników. Ale gdzieś drugi jest świat przez szczeliny dostrzegalny – to kraje pasterskie o zielonym mchu, gaje mirtowe z bukolików Wergiliusza. Tam żyją sceny z waz greckich, szumią drzewa z gobelinów, złote od słońca jedwabie wydymane wiatrem uplastyczniają postacie Endymionów. […] Tak – ten świat istnieje, ale trzeba w wielu wodach się okąpać i w wielu ogniach spalić, aby tam wejść, a tymczasem życie jest krótkie i kończymy je na tym samym miejscu w naszym zakurzonym sklepiku”.

Dożynki to już festiwal jesieni. Przy śpiewach, dzwoniąc kosami i sierpami, żniwiarze zbliżają się do domu gospodarza. „Królowa żniw” niesie ogromny wieniec z kłosów pszenicy. Składa go u stóp gospodarza. Wozy pełne snopów zajeżdżają pod stodołę. Gra kapela wiejska. Słychać kontrabas i skrzypce.

Stryjeńska nie ma wątpliwości – wydarzenia w Witezjonie „zakasują wszystkie cyrki w historii”, a „świat cały oczy wybałuszy na piękno Polski słowiańskiej!”.