W Oborach Hłasko zapracował na opinię zdolnego, ale niesfornego młodzieńca. Raczej nikt nie uznawał go za typowego „pryszczatego” – przedstawiciela młodego pokolenia teoretyków i praktyków sztuki zgodnej z linią partii, skupionych głównie na wytykaniu błędów starym mistrzom i sobie nawzajem. Brakowało mu zupełnie ideologicznego zaplecza. Nie umiał wprowadzić tych wątków do Bazy Sokołowskiej, a co dopiero użyć na żywo w dyskusji. Na zebraniach siedział więc cicho, co jakiś czas wzdychając czy rzucając wulgarnym słowem – dla podkreślenia dezaprobaty wobec mówcy. Każdy, kto rozumnie przeczytał Bazę Sokołowską, widział, że była to raczej proza uliczna z elementami socrealizmu, wypełniająca założenia metody twórczej jedynie na poziomie konstrukcji. Za każdym razem, gdy Hłasko próbował umoralniać w duchu doktryny, tekst tracił na logice, zdania toporniały, a monologi bohaterów ciągnęły się bez końca niczym rynsztok płynący w dół marymonckiej ulicy Marii Kazimiery. W życiu Marek raczej unikał tematów politycznych. Czasem wyrwała mu się po pijaku jakaś krytyka władz i ustroju, jednak dzięki wrodzonemu wdziękowi nigdy nie wpadał w tarapaty. Skupiał się bardziej na czarowaniu, co nie kosztowało go wiele wysiłku.

Pierwszy wyjazd do Obór był spełnieniem marzeń. W dwudziestym roku życia ten wypieszczony maminsynek, ten urwis w wyprasowanych szortach i podkolanówkach wreszcie dorósł. Teraz jego ubiór, wciąż starannie wybierany, odzwierciedlał kontestację rzeczywistości. Jedna z najsłynniejszych fotografii Hłaski pochodzi z 1953 roku i została wykonana przypuszczalnie na granicy Żoliborza i Marymontu. Czarne buty na grubej słoninie, szerokie spodnie odsłaniające kostki, włożona w nie koszula i kurtka kanadyjka z podciągniętymi rękawami. Marek marszczy czoło, w ustach oczywiście papieros, patrzy na ulicę. Jest wyprostowany, choć jakby skryty w sobie, z lekko pochylonym karkiem. Tak swobodnego poznał go świat warszawskiej literatury.

W maju 1954 wyszedł Almanach z Bazą Sokołowską, najobszerniejszym utworem w tomie. Zaczęły się sypać recenzje, gratulacje – i głosy oburzenia. Że to opowiadanie świetne, lecz nieokrzesane; dobre, ale nie do końca wykute w skale socjalizmu; ciekawe, a jednocześnie skandaliczne i nieprzyzwoite. Szczególny zamęt wśród czytelników wywołał język tekstu. Wulgaryzmy, niewybredne zwroty o kobietach, uliczne słownictwo – takie główne grzechy debiutanta wymieniali odbiorcy. Sporo kontrowersji budził stosunek bohaterów do dyscypliny pracy. Z megafonów wciąż jeszcze huczały hasła o kolektywnym wysiłku, propaganda sukcesu była wszechobecna, więc przedstawienie kierowców przychodzących do bazy na kacu i przebąkujących o lewych kursach było ryzykowne.  To nic, że wszystko dobrze się kończy. To nic, że młody, zdolny, aspirujący chłopak przeistacza się w szofera z prawdziwego zdarzenia. Ironiczne spojrzenie na realia pracy w powojennej Polsce rażąco nie przystawało do wychowawczej roli literatury. Ta zdaniem Włodzimierza Sokorskiego i Jerzego Putramenta, kodyfikatorów nowej wiary (w biblioteczce debiutanta musiały się znaleźć Sztuka w walce o socjalizm tego pierwszego i Na literackim froncie drugiego), miała pokazywać prawdziwe życie – to znaczy przykładnie socjalistycznie, przypominające maszynę poskładaną z harmonijnie kręcących się trybów. Hasło realizmu socjalistycznego należy rozumieć jak najbardziej dosłownie: realistyczny, czyli odwzorowujący socjalistyczny ideał bez żadnych przeinaczeń. Młodzi i starzy czytelnicy (na naukę nigdy nie było za późno, szczególnie w kraju, gdzie ustrój dopiero się ukorzeniał) mieli zobaczyć, jak powinien wyglądać wzorowy zakład pracy, a jeśli ich fabryka się od niego różniła – wprowadzić w niej zmiany pozwalające lepiej służyć ojczyźnie. By literatura trafiła pod strzechy, nakłady książek wynosiły nierzadko kilkadziesiąt tysięcy egzemplarzy; zadaniem pisarza było nieść kaganek oświaty, walczyć z analfabetyzmem, pokazywać nowego człowieka w utopijnym społeczeństwie, tak by i Stasiek z podlaskiej wsi, i inżynier Stanisław spod Wawelu doszli do tych samych właściwych wniosków.

Paradoksalnie komunistyczne hasła dobrze się przyjmowały wśród ludzi wychowanych w duchu sanacyjnego patriotyzmu. Spadkobiercy Legionów gorąco kibicowali edukacyjnej roli państwa (partii), tak jak żarliwie czytali w dzieciństwie Żeromskiego i uczestniczyli w szkoleniach z obrony przeciwlotniczej. Stąd zapewne to oburzenie na obrazoburcze opowiadanie Hłaski. Jeden z czytelników „Nowej Kultury” nazwał je nawet pornograficznym. Na nic jednak głosy krytyki i protestu – im więcej kontrowersji wywoływała Baza Sokołowska, tym bardziej rozpoznawalny stawał się jej autor.

*

To było bezprecedensowe zjawisko w historii polskiej literatury. Nie wydawszy jeszcze książki, debiutu sensu stricto, Marek został gwiazdą. Rodzina tego nie dostrzegała. Matka i ojczym przejmowali się jedynie obyczajowymi i pijackimi ekscesami – tymi, do których Hłasko sam się przyznawał, oraz tymi, o których głośno było na mieście.

Do jednego z takich zdarzeń doszło w czerwcu na Mazurach. Marek pojawił się na Wyspie Róż na jeziorze Orzysz w towarzystwie Edwarda Bernsteina, młodego poety, a wkrótce znanego reżysera posługującego się panieńskim nazwiskiem matki – Żebrowski. Hłasko uciekał przed Jackiem Różańskim, słynnym „katem z UB”, odpowiedzialnym za śmierć między innymi Witolda Pileckiego. Spotkał Różańskiego po publikacji Bazy Sokołowskiej, w Kameralnej. Miły, uprzejmy, w znoszonym garniturze, stawiał wódkę i zagaił rozmowę o literaturze. Hłasko, pławiący się w nowo zdobytej sławie, chętnie przyjmował i wódkę, i dobre słowa, nie mając najmniejszego pojęcia, z kim się upija. Parę dni później pod dom na Mickiewicza podjechał czarny citroën – Różański próbował zwerbować Marka. Nie było w tym nic niezwykłego. W świecie kultury Polski Ludowej roiło się od tajnych współpracowników z uwagi na istotność tego odcinka walki ideologicznej. Jeśli sztuka miała kształtować umysły, to władza musiała kształtować sztukę, kształtować poprzez kontrolę – proste. Chciano zatem, by Marek donosił na kolegów i pisał o funkcjonariuszach systemu w podobnym tonie jak Wiktor Woroszylski o ubekach w Czuwającym w noc noworoczną – jak o bohaterach chroniących społeczeństwo przed podejrzanym elementem i wichrzycielami. Za pierwszym, drugim i kolejnym razem Hłasko się wymówił, potem, z obawy o bezpieczeństwo i dobrą opinię, postanowił na jakiś czas opuścić Warszawę.

Wylądował więc na prowincji, najgłębszej jak to tylko możliwe; malowniczej, ale zarazem odpychającej, niczym mieścina z późniejszego opowiadania Kancik, czyli wszystko się zmieniło. Razem z Bernsteinem jadł i pił z miejscowymi rybakami, zabawiał ich dzieci i podrywał kobiety. Pewnej nocy doszło do awantury. Miejscowi zbuntowali się przeciw obcym ze stolicy i wywiązała się bójka, w której, na nieszczęście literatów, uczestniczył kompletnie pijany tajniak bezpieki. Lokalna milicja winą obarczyła przybyszów i wyrzuciła ich z Mazur.

Konsekwencji tej przygody było wiele i wyglądały poważnie. Po pierwsze zirytował się Igor Newerly, do którego pogłoski, a nawet milicyjny raport o wyczynie podopiecznych dotarły zadziwiająco szybko. Wystosował karcące pismo, w którym ganił ich za „krzywdę moralną w postaci zniszczonych po pijanemu urządzeń” i kategorycznie stwierdzał: „[…] nie wierzymy w talenty pozbawione woli, samoopanowania i poczucia odpowiedzialności. Nie będziemy i nie chcemy nadal Wami się zajmować, dopóki nie wylegitymujecie się rzetelną pracą i nauką”. Po drugie Kazimierz, oburzony nakazem zapłacenia grzywny, który przyszedł na Mickiewicza, pod nieobecność żony wysłał do Marka gniewny list, wyzywając pasierba od „utalentowanych chuliganów literackich” i „najnędzniejszych szmat wśród chuliganów”. Naturalnie większe wrażenie na Hłasce zrobiły słowa Newerlego, niosły za sobą bowiem realną groźbę utraty stypendium oraz, co znacznie gorsze, odbycia służby wojskowej.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.