W 2001 roku przyjechała do Polski grupa amerykańskich uczennic, które napisały sztukę o Polce ratującej w czasie wojny żydowskie dzieci. Z dnia na dzień po latach zapomnienia Irena Sendlerowa stała się bohaterką mediów i symbolem wszystkich tych, którzy mieli odwagę sprzeciwić się złu.
Do zorganizowania pomocy potrzebny był sprawnie działający system, pieniądze i siatka zaangażowanych osób, gotowych zaryzykować życie. Jak wspominał profesor Bartoszewski, „łatwiej było znaleźć mieszkanie do przechowania skrzyni broni niż dla jednego Żyda”.
Irena Sendlerowa, kobieta, która niewątpliwie robiła rzeczy wielkie, zasługujące na podziw, i to w najtrudniejszych czasach, wyłania się w tej książce powoli spośród grona ludzi, których złączył wspólny los – ratujących i ratowanych. Tych, którzy udzielali schronienia, i tych, którzy schronienia szukali.
To opowieść o niezwykłych Polkach i uratowanych przez nie setkach dzieci.
Wyjątkowa, mądra, ważna książka – napisana z ogromnym szacunkiem dla prawdy historycznej i z wielką wyrozumiałością dla ludzi.
Anna Bikont opowiedziała kilkanaście skrupulatnie udokumentowanych historii osób, głównie kobiet, dla których od lata 1942 roku do końca okupacji nie było sprawy ważniejszej niż to, aby przed nieuchronną śmiercią ocalić choćby garstkę – kilkaset? kilka tysięcy? – dzieci z warszawskiego getta. W tym gronie Sprawiedliwych, co dzień narażających życie swoje i swoich bliskich, energią i talentem organizacyjnym wyróżniła się Irena Sendlerowa, i to z jej imieniem zrosła się nasza wiara w człowieka, w ludzką prawość i zdolność do poświęcenia.
Wszelako w tych opowieściach jest jeszcze drugi plan, zwykle bezimienny, ale nie mniej przez to wiarygodny. To relacje o ludziach, którzy robili wszystko, aby zniszczyć to dzieło poświęcenia i aby dzieci, ich polskich opiekunów i ich kryjówki zdradzić gestapowcom czy niemieckim żandarmom, wydać na śmierć za pieniądze, ze strachu albo z czystej, bezinteresownej nienawiści, a nawet dla zabawy. Oni to zasiali w nas i utrwalili pogardę dla człowieka, przekonanie o ludzkiej zdolności do czynów okrutnych i podłych.
(...) napisano o Sendlerowej jeszcze wiele tekstów. Znam większość, a może nawet wszystkie. I mogę powiedzieć z całą odpowiedzialnością: tak poważnej, tak penetrującej wszystkie dostępne źródła – jak książka Anny Bikont – jeszcze nie było.
Bikont oddaje głos nie tylko Sendlerowej, ale też jej towarzyszom z Żegoty, uratowanym dzieciom, przyjaciołom.
Anna Bikont rozprawia się w „Sendlerowej” z legendą o Sendlerowej. I wszyscy są wygranymi tego pojedynku. Upadek legendy odsłonił prawdziwą bohaterkę.
Historia Ireny Sendlerowej to historia samotności ratujących i ratowanych. Bikont, opowiadając o dzieciach, które udało się uratować, mówi o tych, których nie uratowano. Z powodu lęku, nienawiści, obojętności.
To pierwsza książka, w której Sendlerowa to nie słodka męczennica, która nie wie, jak się nazywa, tylko lewicująca choleryczka niemogąca znieść głupoty i podłości i dlatego angażująca się w pomaganie Żydom.
Przez wiele lat Irena Sendler - niczym Dorian Gray - funkcjonowała w powszechnej świadomości jako osoba bez skazy. Anna Bikont nie niszczy tego wizerunku, domalowuje mu jedynie zwykłe ludzkie zmarszczki.
Za sprawą jej ważnej książki rok 2018 ma szansę być Rokiem prawdziwej Sendlerowej.
[...] jest po prostu fascynującą opowieścią, w której być może najważniejsza nie jest wcale konfrontacja biograficznych faktów i mitów, ale naszych złudzeń na temat wojennej przeszłości i jej realnego kształtu. Nie wyjdziemy z tej konfrontacji bez przetrąconych dogmatów.
Gdzie jest słynna „lista Sendlerowej”? Ile tak naprawdę uratowała żydowskich dzieci? To pytania ważne, ale nie najważniejsze. Książka Bikont, choć polemiczna, nie jest napisana przeciwko komukolwiek. Czytana bez emocji, każe zapytać o dźwigany przez lata ciężar Holokaustu. Czy można się od niego uwolnić? Jakie zmiany w człowieku powodują lata przepełnione strachem, wielkiej odpowiedzialności, nieprzespanych nocy? Nie da się tego ani wyliczyć, ani tym bardziej zapomnieć.
Biografia roku. Trzeba niezwykłej odwagi cywilnej, poczucia odpowiedzialności i dyscypliny, by skonstruować opowieść tak mądrze budzącą Polaków ze szlachetnego przywidzenia.
Napisano o Irenie Sendlerowej wiele, ale tak poważnej, penetrującej wszystkie dostępne źródła książki, pozwalającej się pozbyć wielu złudzeń o przeszłości, jeszcze nie było.
Bikont z szacunkiem i wyrozumiałością obala też mity, które Sendlerowa sama tworzyła wokół siebie.
Sendlerowa odbrązowiona jest wciąż kobietą odważną, ratującą ludzkie życie, oddaną bliźniemu. Z legitymacją partyjną czy bez. Gdyby nie jej zmysł organizacyjny, jej empatia i brawura, wiele ludzkich istnień zostałoby po prostu unicestwionych.
Anna Bikont napisała polemiczną książkę. Imponuje niesamowita ilość materiału źródłowego, do którego się odwołuje. Podjęte przez nią poszukiwania legendarnej „listy Sendlerowej” przynoszą zaskakujące wnioski. Autorka zderzyła prawdę z legendą i ze spiżowego pomnika wyłoniła ludzką postać Ireny Sendlerowej.
Unikając łatwych sądów, docierając do żyjących świadków, dokumentów, relacji, autorka kreśli nam ludzki portret tej, którą uznaliśmy za kryształową legendę, jednocześnie przywraca pamięci tych, bez których ta legenda nie mogłaby być zbudowana. Bo każdy pomnik stoi na jakimś fundamencie.
Szukałam klucza do opowiedzenia o uratowanych dzieciach – a może raczej o nieuratowanych. Każda holocaustowa historia z happy endem w pewien sposób świadczy o tym, że nie umiemy opowiedzieć tych bez happy endu. Miałam nadzieję, że znajdę też nieuratowane dzieci. Nie udało się, to jest szalone tabu: ktoś tak się starał, a i tak to dziecko zginęło. Sendlerowa wydała mi się dobrym kluczem, bo konfrontuje mit, że można było uratować dwa i pół tysiąca dzieci z prawdą o tym, jak trudno było uratować chociaż jedno. Potem, kiedy się tym zajęłam, zobaczyłam, jak bardzo Sendlerowa współtworzyła te mity.
Próba weryfikacji biografii Sendlerowej jest mistrzowskim studium mikrologicznym za sprawą konfrontowania spornych faktów z jej życia i ujawnienia genezy listy 2500 uratowanych żydowskich dzieci (na liczbę tę składają się wszystkie przypadki interwencji Żegoty, nawet te dotyczące dorosłych potrzebujących fałszywych metryk).
Książka Anny Bikont stawia Sendlerowej pomnik rzetelny, stojący na fundamencie faktów, bez uwodzenia przez idealizację.
Z oceanu faktów, dokumentów i listów autorka układa wielowymiarowe puzzle tragicznego okresu polskiej historii.
Wybitna, wspaniale napisana i szczera do bólu książka.
To był rok ważnych i zaskakujących biografii […]. Ale tylko jedna z nich istotnie przemieniła obraz swojej bohaterki. I do tego zrobiła coś właściwie niemożliwego: rozłożyła na kawałki jej mit, a jednocześnie ocaliła ukrytego w nim człowieka.
Tak więc dostaliśmy książkę przejmującą w wybitną, która ustala pożądany poziom dla modnej ostatnimi czasy biografistyki. Oby też ustaliła poziom debaty o sprawach prawdziwie ważnych.
„Sendlerowa. W ukryciu” to z pewnością jeden z ważniejszych reportaży biograficznych ostatnich lat. Anna Bikont „rozprawiła się” bowiem z legendą wielkiej postaci niedawnych dziejów Polski. Nie jest to prosta historia, ale bardzo potrzebna.
