Nie koniec, nie początek

Powojenne wybory polskich Żydów

Historia mścicieli długo była okryta tajemnicą, członkowie grupy poprzysięgli milczenie. Aż przerwał je w latach osiemdziesiątych Aba Kowner, gdy świadomy śmiertelnej choroby, sam zaczął opowiadać i zorganizował zbiórkę świadectw. Nie wszyscy chcieli mówić. Na podstawie zeznań tych, którzy się na to zdecydowali, powstały książki i filmy.

Ciągłe upokorzenie i bezradność w czasie wojny napędzały pasję zemsty – pisze Dina Porat, która przekopała się przez setki relacji, pamiętników, listów, dokumentów i sama nagrała wiele rozmów. Cytuje Abę Kownera: „Horrorem było życie, które poprzedziło śmierć, to upokorzenie ludzi; byliśmy świadkami, jak naród i jednostka obracają się w proch, jak wszystkie świętości szarga się i niszczy”. Poza pragnieniem odwetu kierowało nimi przekonanie, że tylko jeśli pokażą światu, że Żydzi potrafią się zemścić, uchroni ich to przed kolejną Zagładą.

Grupa Kownera przygotowała dwa plany. Plan A: uderzyć w pięć dużych miast – Berlin, Hamburg, Frankfurt, Monachium i Norymbergę. Opanować ich systemy wodociągowe i pewnego dnia, po odcięciu dopływu wody do dzielnic, w których mieszkają nie-Niemcy, wpuścić do rur truciznę. Plan B, skromniejszy, na wypadek, gdyby tamto się nie udało: uderzyć w obozy, w których przetrzymywano esesmanów. Podać im zatruty chleb.

„Zniszczenie nie było wokół nas, tylko w nas samych – mówił po latach Kowner. – Nie wyobrażaliśmy sobie, że moglibyśmy powrócić do życia, czy że mamy do tego prawo – przyjechać do Ziemi Izraela, założyć rodzinę, wstawać rano i pracować, jak gdyby wszystkie rachunki z Niemcami zostały załatwione”. Jednego ze swoich towarzyszy z wileńskiej konspiracji, który się wahał, przekonywał: „Jak myślisz, dlaczego przeżyłeś? Bo jesteś mądrzejszy od tych, którzy zginęli? Bo jesteś lepszy? Nie. Przeżyłeś z jednego powodu: miałeś szczęście. Więc teraz twoje życie nie należy do ciebie”. Uczestnik ich spotkania w Bukareszcie opowiadał po latach: „Nie mieliśmy wątpliwości, że wzięliśmy na siebie zadanie, którego podjąłby się sam Bóg, gdyby istniał”.

Już w Bukareszcie spotkali żołnierzy Brygady Żydowskiej i zrozumieli, że to ich najlepsi sojusznicy. Anglicy zgodzili się na utworzenie żydowskiej jednostki po wielu oporach w 1944 roku, ale kiedy żołnierze, mający walczyć z Niemcami pod auspicjami Anglików, zostali przetransportowani do Włoch, wojna już się kończyła. Rwali się do działania. Kowner zarządził, by jego grupa przemieściła się w okolice Tarvisio, niedaleko granicy z Austrią, gdzie tamci stacjonowali, żeby zdobyć bazę i wsparcie.

Zaplanowanie mordu na milionach ludzi wymagało nie lada logistyki. Konieczne były pieniądze i fałszywe dokumenty. Trzeba było zdobyć truciznę. Musieli rozjechać się po Niemczech, żeby zbadać teren. Bardzo szybko odpadł Berlin – miasto zostało tak zniszczone, że sieć wodociągowa praktycznie nie działała. Pod kątem planu B musieli zlokalizować obozy dla jeńców niemieckich, najlepiej takie, w których trzymano wysokich rangą esesmanów.

Przykrywką dla ich supertajnej akcji było zaangażowanie w działalność Brichy – Aba Kowner należał do jej współzałożycieli. Mściciele kursowali więc do Włoch, po drodze wykonując rozliczne zlecenia. Kazik Ratajzer uzgodnił z Kownerem, że wróci z Bukaresztu do Polski jako przedstawiciel Brichy, by przeprowadzać grupy przez Czechosłowację. W jakich działaniach uczestniczyła Irena Gelblum, nie wiemy, ale Grzela znalazł ją na liście aktywistów organizacji w albumie wydanym przez izraelskie Ministerstwo Bezpieczeństwa.

Może zdobywała dla nich pieniądze dzięki transakcjom na czarnym rynku? Na pewno zajmowała się tym dla mścicieli. Meirke Davidson, emisariusz Hagany, opisał, że była wśród nich pomysłowa i rzutka kobieta o imieniu Irena, która szybko i z dużym zyskiem obracała pieniędzmi między Włochami a Rumunią.

Wprawę w takich transakcjach zdobyła w czasie wojny. Edelman opowiadał Szczęsnej, jak pewnego razu dał Irenie sporą sumę dolarów, żeby wymieniła je na tak zwanej czarnej giełdzie przy ulicy Królewskiej: „Kontrahent ulotnił się z pieniędzmi i wydawało się, że szukaj wiatru w polu. Ale nie z Irką takie numery, nie odpuściła, chodziła tam tak długo, aż dopadła oszusta, przyłożyła mu, zatargała do szefa giełdy, który kazał oddać forsę. Była naprawdę ostra”.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: jakub.nowacki@czarne.com.pl