Kobieta bez grobu

Historia mojej ciotki

Próbowałem dociec, kto i kiedy w Tüffer (teraz znowu Laško) aresztował Pauline i zabrał ją do obozu w Hrastovcu. Samą czy może dzieliła swój los z innymi niemieckojęzycznymi mieszkańcami miasteczka? Podczas pobytów w Lašku przy różnych okazjach zawsze o to pytałem, wydawało się jednak, że nikt nie umie udzielić mi odpowiedzi. Pytani przeze mnie ludzie nie potrafili wymienić ani dnia, ani nawet miesiąca. Wszyscy byli zgodni co do 22 jednego: że stało się to latem 1945 roku. Latem. W gorący dzień. „Nic więcej nie wiemy – mówili. – Sami się baliśmy, nie wiadomo było, co przyniesie kolejny dzień”.

12 maja weszli do Laška pierwsi partyzanci jugosłowiańscy, Črnogorske Partizanske Brigade, Czarnogórskie Brygady Partyzanckie, wcześniej przez wiele miesięcy kryli się w pobliskich gęstych lasach, przysparzając Niemcom poważnych strat. Ledwie przejęli władzę, od razu wszystko się zmieniło. Nic już nie było takie samo jak przedtem. Z miasta musiały natychmiast zniknąć niemieckie nazwy i napisy, na ulicy nie wolno było mówić po niemiecku. Brutalnych, aroganckich Niemców, panów życia i śmierci, którzy przez pięć lat gnębili Słoweńców, teraz czekał taki sam los. Nie wszyscy oczywiście byli tacy, ale nikogo to nie obchodziło. Nie miało to żadnego znaczenia. Tak jak przedtem dla Niemców, którzy wobec wszystkich bez różnicy stosowali krwawe represje. Każdy Słoweniec z założenia był winny. Teraz role się odwróciły. I przyszła kolej na członków mniejszości niemieckiej.

Fatalny zwrot akcji. Aż do I wojny światowej dominującą rolę w Dolnej Styrii odgrywali jej niemieckojęzyczni mieszkańcy, którzy na wszelkie możliwe sposoby próbowali pozbawić Słoweńców równych praw, co w konsekwencji doprowadziło do tego, że relacje między obiema nacjami stale się pogarszały. Kiedy w 1919 roku władzę tam objęli Słoweńcy, niemieccy czy też niemieckojęzyczni mieszkańcy poczuli się zagrożeni. Zwalniano z pracy niemieckojęzycznych nauczycieli i urzędników, wielu z nich opuszczało kraj z dnia na dzień. Gdy w 1941 roku 23 Hitler napadł na Jugosławię, natychmiast wydał rozkaz, by nie zważając na Słoweńców, w Dolnej Styrii przywrócić niemieckość. W 1945 roku karta ponownie się odwróciła i w rzeczywistości w dawnej Dolnej Styrii nastał kres mniejszości niemieckiej. Przez wiele lat wspólnego bytowania nigdy w zasadzie nie próbowano ani na serio nie rozważano możliwości ułożenia tej koegzystencji na stopie pokojowej. Jeśli tylko ktoś się za tym opowiadał, od razu w swojej mniejszości uznawano go za zdrajcę.

Działo się tak w większości wielojęzycznych regionów Europy. Rządziły tam ślepy nacjonalizm, wzajemna niechęć, często nienawiść. Przyczynili się do tego głównie Niemcy zbrodniczą, bezwzględną rasistowską polityką narodową, sami przygotowali upadek swojej mniejszości we wschodniej i w południowej Europie.

Rozmawiałem z wieloma ludźmi, którzy przeżyli te czasy w Lašku. Nikt nie wiedział, kto wyprowadził Pauline z domu i w jaki sposób ją odtransportował. Nie była jedyną osobą, którą tego dnia zabrano do obozu w Hrastovcu. Czy stawiała opór? Czy płakała i zapewniała o swej niewinności, czy może w milczeniu i z rezygnacją poddała się swemu losowi? Więźniów przypuszczalnie wywieziono pociągiem do Mariboru, stamtąd ciężarówkami lub autobusami do Hrastovca. Czy zanim zostali tam odesłani, najpierw przesłuchiwano ich w Lašku, Celje albo w Mariborze? Czy kiedy zabrano ich z Laška, wiedzieli, dokąd ich wiozą? Czy ciężarówki lub autobusy, którymi dojechali do Hrastovca, były otwarte, tak że można się było rozejrzeć po okolicy, czy też zakryto je plandekami? Czy okna w autobusach zasłonięto, żeby pozostawić więźniów w niepewności? Czy udało im się od któregokolwiek strażnika wyciągnąć jakąś informację, podpowiedź, dokąd ich zabierają? Choćby krótką, rzuconą pośpiesznie wskazówkę? W to raczej nie wierzę. Można mieć tylko nadzieję, że podczas tej podróży w nieznanym kierunku Pauline spotkała jakichś znajomych lub przyjaciół i że o nią zadbali, pomogli przy wsiadaniu i wysiadaniu, nieść bagaż. Co wolno im było ze sobą zabrać? Przypuszczalnie tylko najpotrzebniejsze rzeczy.

Początkowo w Lašku łamano sobie głowy, dokąd zabrano Pauline i innych Niemców. Tylko o tym szeptano, snuto różne przypuszczenia. Nie wolno było zadawać takich pytań. Bo mogły być oznaką sympatii dla Niemców. Dopiero po jakimś czasie, długo po śmierci mojej ciotki, dowiedziano się w mieście, że zabrano ją do Hrastovca, jednego z wielu obozów koncentracyjnych założonych naprędce z myślą o tak zwanych wrogach państwa. Obóz w Hrastovcu funkcjonował tylko przez kilka miesięcy, potem go zlikwidowano. Tych, którzy przeżyli, wypędzono bez żadnych wyjaśnień. Ale mojej ciotki Pauline pośród nich nie było.

Niektórzy zdają sobie przypominać, że Pauline wyprowadzili z domu jacyś chłopcy, prawie jeszcze dzieci, że z ramion zwisały im karabiny, niemal tak duże jak oni sami. I że byli to nie obcy, nie Czarnogórcy, lecz tutejsi – Słoweńcy. Może z Laška albo z pobliskiej wsi, chłopskie dzieci, parobkowie, pracownicy rolni, początkujący urzędnicy, którzy zachłysnęli się swoją niespodziewanie otrzymaną władzą i chcieli ją w pełni wykorzystać. Noszona z dumą broń dodawała im pewności siebie, władczości. Nagle stali się panami, mogli decydować o czyimś życiu i czyjejś śmierci, szykanować i odbierać komuś jego własność, a nawet zabijać, nie ponosząc żadnej odpowiedzialności. Tak było przez kilka pierwszych tygodni, miesięcy, gdy skończył się nazistowski reżim. Kiedy rządy przejęli partyzanci, zapanowało prawo pięści i przekonanie, że można się bezkarnie mścić na dawnych ciemiężcach, nie odróżniając winnych od niewinnych. Załatwiano wtedy wiele porachunków, często u podłoża denuncjacji leżały osobiste animozje, czasami motywem była żądza posiadania. Jeżeli kogoś kłuły w oczy piękne pola albo dom sąsiada, łatwo mógł ulec pokusie i zostać donosicielem, by przejąć na własność cudzy majątek. Czasem nieprawdziwe oskarżenie, jedno złe słowo wystarczyły, by zniszczyć czyjeś życie.

Na temat zniknięcia Pauline z miasteczka, w którym jako powszechnie szanowana obywatelka i posiadaczka okazałego domu spędziła całe życie, żadna z pytanych przeze mnie osób nie umiała udzielić bliższych informacji. Wszyscy byli już starszymi ludźmi. „Niczego nie wiem”. „Nic więcej nie potrafię powiedzieć”. „Bardzo mi przykro”. Wzruszenie ramion, bezradnie rozłożone ręce, bezbronny, zażenowany uśmiech.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.