Dlaczego rozstrzelali Stanisławów

Niesamowita normalność

Dziadek był cudowny. Odkąd pamiętam, okazywał mi zawsze mnóstwo dobroci, miłości i zrozumienia. Najbardziej lubiłem, gdy opowiadał: o dzieciństwie w małej miejscowości Tüffer i o polowaniach w okolicach Gottschee. Tam, na południe od Lubljany, na obszarze, gdzie niemczyzna stanowiła językową wyspę, dziadek przed pierwszą wojną pracował jako młody adwokat. O tym jednak nie opowiadał nigdy; jego tematem były przygody myśliwskie w nieprzebytych lasach gottscheańskich, gdzie żyły wilki i niedźwiedzie. Rodzinna miejscowość dziadka, Tüffer, znajduje się – co odkryłem dopiero wiele lat po jego śmierci – w dawnej Dolnej Styrii, która po 1918 roku przypadła w udziale nowo powstałemu, wspólnemu państwu Serbów, Chorwatów i Słoweńców.
Wszelako dziadek jeszcze przed pierwszą wojną wywędrował z terenów zamieszkanych przez Słoweńców i Niemców i dobrowolnie przeniósł się do małego miasta w Dolnej Austrii – Amstetten. Czuł się jednak jak wypędzony. Zabrali nam strony rodzinne, powiadał czasem do mnie i zawsze wtedy wpadał w złość.
Był wysokim, postawnym mężczyzną o sile, jak mi się wtedy wydawało, olbrzyma, której używał jedynie do tego, aby mnie chronić przed wyimaginowanym niebezpieczeństwem, choćby przed parskającymi dzikami; podczas naszych wędrówek po okolicy Amstetten potrafił o nich opowiadać tak sugestywnie, że dosłownie czułem na plecach ich gorący oddech. Pamiętam jeszcze swoje przerażenie, kiedy zrozumiałem, że podziwiany przeze mnie dziadek jest tak naprawdę starym, chorym człowiekiem. Stało się to na jednej z tych wypraw, kiedy nagle przystanął w pół kroku i zaczął dyszeć, opierając się ciężko na moim ramieniu jak na kuli. Chwiał się, omal nie upadł. Kiedy zaniepokojony spytałem, co mu jest, odparł, z trudem łapiąc oddech, że jest chory, dokuczają mu płuco i serce. Nabawił się tego w obozie, w którym zamknęli go źli ludzie. Trzymali go tam całe tygodnie i miesiące, o chlebie i wodzie.
Nie wiem już, czy wymienił wtedy nazwę Glasenbach, tak jednak nazywał obóz, kiedy opowiadał o nim później, zawsze, jak się mi się wydawało, z trudem przezwyciężając wielki opór. Wtedy nie wiedziałem jeszcze, ani czym jest obóz, ani gdzie znajduje się Glasenbach; wielkie wrażenie robiło na mnie przede wszystkim to, że dziadek (wedle swoich własnych słów) dostawał tam tylko chleb i wodę. Ani tak lubianej przez nas kruchej wędliny, ani pachnącego wiejskiego masła, ani poticy z orzechami, którą babcia piekła, ilekroć przyjeżdżałem do Amstetten, ani moszczu, który dziadek pijał u chłopów, kiedyśmy podczas naszych wędrówek zachodzili do jakiegoś domostwa. Tylko chleb i woda. Tak wyobrażałem sobie piekło.
Próbowałem pojąć, dlaczego dziadka, najlepszego człowieka na świecie, spotkała tak surowa kara. Surowa i przede wszystkim niesprawiedliwa, bo ostatecznie nigdy nie wyrządził nikomu krzywdy, o czym zapewniła mnie babcia, kiedy ją o to spytałem. Jego nie ośmieliłem się pytać, bałem się bowiem, że go urażę. Nigdy nie zrobił nic niegodziwego, powiedziała apodyktycznie babcia, a mimo to zamknęli go i dręczyli, bo tak im się spodobało, tylko dlatego, że był nazistą.
Nazista. Znaczenie tego słowa nie było wtedy dla mnie jasne, wiedziałem tylko, że wszyscy jesteśmy nazistami, przypuszczalnie włącznie ze mną. Byliśmy nazistami i ofiarami. My – to znaczy, dziadkowie i mój ojciec, który już nie żył, wuj, większość przyjaciół i krewnych w Amstetten. Wszyscy oni po 1945 roku wiele stracili, jak sami często opowiadali: posiadłości i pozycje zawodowe. Przypominam sobie rozmowy dorosłych o plądrowaniu i gwałtach, jakich dopuszczali się Rosjanie, o procesach i obozach, o ciężkim reżimie więziennym i zakazie wykonywania zawodu – o tym wszystkim, co miało ukorzyć i złamać dzielnych, przyzwoitych ludzi. Dorośli mówili o nieprawości sądownictwa zwycięzcy i o brutalnych represjach, jakie wobec nich i takich jak oni stosowano. Wszyscy byli, byliśmy niewinnymi ofiarami.

Dziadka aresztowano w 1945 roku. Umieszczono go w amerykańskim obozie dla internowanych „Marcus W. Orr” w Glasenbach, gdzie siedział do 1947 roku. W 1931 roku wstąpił do NSDAP i w latach nielegalności, 1933–1938, nie raz trafiał do więzienia za aktywność narodowosocjalistyczną. Po „anszlusie” mianowano go szefem Powiatowego Biura Prawnego NSDAP w Amstetten. Był przekonanym narodowym socjalistą i służył tej ideologii wiernie i z entuzjazmem aż do końca.
Winny? Nie obarczała go żadna wina, pozostał człowiekiem przyzwoitym i szczerym. Tak to widziano w rodzinie i w kręgach ludzi o tych samych poglądach – przegraliśmy wojnę, ale nasze przekonania nie przegrały. Taki przekaz docierał do mnie: my, twój dziadek, twój ojciec (który służył w SS i w gestapo), twój wuj i wszyscy inni nigdy nie zrobili nic, czego musieliby się wstydzić, kierował nami idealizm i wierzyliśmy w sprawę, a jeśli teraz spotyka nas kara, to tylko dlatego, że zostaliśmy pokonani.
 O tym, że dziadek jako adwokat wielokrotnie współdziałał przy aryzacji w Amstetten i okolicy, dowiedziałem się dopiero, zbierając materiały do książki o swoim ojcu. W rodzinie nigdy się nie rozmawiało na ten temat. Ani też o akcjach mojego ojca w Polsce i Słowacji, kiedy dowodził oddziałem specjalnym jednej z osławionych sekcji interwencyjnych. Opowiadało się za to heroiczne historie o babci, która po aresztowaniu dziadka biegała od Annasza do Kajfasza i dotarła nawet do prezydenta, aby zażądać (nie dopraszać się) zwolnienia jej „niewinnie uwięzionego”, a w dodatku chorego męża – co zresztą osiągnęła. Dziadka zwolniono w lipcu 1947 roku; w czerwcu 1950 na mocy prezydenckiego aktu łaski wycofano oskarżenie o zdradę stanu (związane z przynależnością do nielegalnej partii narodowych socjalistów). W niczym nie zmieniało to faktu, że dziadek uważał się za niewinną ofiarę prześladowań i tak też był postrzegany przez ludzi o tych samych poglądach.

Mój dziadek nie należał do wyjątków, po 1945 roku takich jak on było w Austrii wielu. Wszyscy oni czuli się ofiarami. Idealistami, którzy oddali wszystko wspólnocie narodowej, a teraz ich dyskryminowano, gnębiono, surowo karano. Takie martyrologiczne legendy towarzyszyły mi, gdy dorastałem, wciąż je powtarzano. Szczególne wrażenie budził opis egzekucji Ernsta Kaltenbrunnera w Norymberdze. Pochodzący z mojego rodzinnego miasta, Linzu, szef Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy, maszerował podobno na szubienicę sprężystym, żołnierskim krokiem, a mając już pętlę na szyi, rzucił alianckim sędziom w twarz, że to dla niego honor, zostać skazanym i straconym przez najbardziej niesprawiedliwy trybunał świata. O bohaterskiej śmierci Kaltenbrunnera opowiadano z ogniem w oczach i drżeniem w głosie – on także był jednym z nas: niewinnie prześladowanym.
Opinię, że narodowi socjaliści rozpętali wojnę i sami ściągnęli na siebie całe wynikające stąd nieszczęście, gwałtownie kwestionowano. Było to tak zwane historyczne kłamstwo. Oczywiście nigdy też nie mówiło się o rzeczywistych ofiarach tych lat, o Rosjanach, Polakach, Słoweńcach i Czechach, by wymienić tylko kilka narodów, które pod okupacją Niemców zaznały niewymownych cierpień. A tym bardziej nie mówiło się o Żydach, obozach zagłady, komorach gazowych, o Auschwitz i Treblince. Były to co najwyżej „rzekome ofiary”, które po 1945 roku z „rzekomych prześladowań”, będących tak naprawdę czystym wymysłem, potrafiły jeszcze wyciągnąć korzyść.
Kiedy spisuję teraz te wspomnienia z lat dzieciństwa, zaczynam się zastanawiać. Czy rzeczywiście było tak okropnie? Czy środowisko byłych narodowych socjalistów w istocie okazało się tak niepoprawne? Czy wszyscy (włącznie ze sprawcami największych potworności) czuli się ofiarami? Naprawdę po 1945 roku nie nastąpił żaden przełom?
Odkąd ukazała się moja książka o ojcu, otrzymuję wiele korespondencji, często od ludzi pochodzących z podobnego środowiska. Ojciec, dziadek, pradziadek w SS, w gestapo. Listy od tak zwanych dzieci sprawców lub wnuków sprawców, które chcą mówić o swoich doświadczeniach, swoim dzieciństwie. W wielu wypadkach rodzice bądź dziadkowie może byli nawet nie tyle sprawcami w obiegowym sensie, ile jednak zapiekłymi nazistami, którzy przytakiwali wszystkiemu, co zarządził reżim Hitlera.
„Osoby zaludniające świat mego dzieciństwa – pisze ktoś z rocznika 1947 – to czystej rasy wyznawcy nazizmu, wszędzie wokół. Lekarz domowy i jego żona, weterynarz, księża, nauczyciele, moi rodzice – wszyscy”.
„Wciąż tylko słyszałem, że wyrządzono nam krzywdę: bombardowanie Wiednia, inferno w Hamburgu i Dreźnie, wypędzenia ze Wschodu, masakra Niemców; dopiero niedawno przez przypadek odkryłem, że mój ojciec był w SS”, opowiedział mi po wieczorze autorskim mężczyzna w moim wieku.
„Rodzice, wujowie, ciotki, dziadkowie nieustępliwie bronili tego strasznego okresu, a dziś jako ludzie w podeszłym wieku tym bardziej, ze starczym uporem, trwają w niezrozumieniu swojej moralnej współwiny”, napisała czytelniczka.
Te zdania wydają mi się zdumiewające i przerażające, choć z drugiej strony odczuwam pewną ulgę z tego powodu, że nie tylko ja zaznałem takiego życia po życiu środowiska narodowosocjalistycznego. Tego, że o najokropniejszych rzeczach mówi się jak o czymś oczywistym. Owych szyderczych słów używanych w stosunku do Żydów i innych ofiar. Braku empatii, wstydu, poczucia winy.
Tak wyglądała normalność naszych lat dziecięcych. Tacy byli nasi ojcowie i dziadkowie. Tak myśleli i mówili. Mój cudowny dziadek, moja babcia, która wychowywała mnie w miłości. Czy byłem wyjątkiem? Czy też takie było doświadczenie większości ludzi, którzy dojrzewali w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych w Austrii i Niemczech?
(...)