Topografia pamięci

Nie pamiętam, kiedy dokładnie to było, w każdym razie latem 1992 roku. Podróżowałem z moim przyjacielem Chrisem Niedenthalem po Słowacji, szukaliśmy materiału do artykułu o mającym niebawem nastąpić podziale państwa Czechów i Słowaków. Byłem wówczas zatrudniony w pewnym niemieckim magazynie informacyjnym i w Wiedniu prowadziłem biuro tego pisma. Chris, fotografem, często robił dla nas zdjęcia, przygotowaliśmy wspólnie niejeden materiał. W Austrii, w Czechosłowacji, w Polsce i na Ukrainie.

Z artykułem o rozpadzie Czechosłowacji miałem od początku problem. Czasami do pewnych tematów trudno jest dobrać odpowiedni klucz i nieźle się trzeba nagłowić, w jaki sposób o nim opowiedzieć. Brakowało mi przede wszystkim pomysłu na dobry początek, szukałem adekwatnej historii, właściwej osoby. Fakty były widoczne jak na dłoni, politycy obu krajów, zwłaszcza słowacki premier Vladimir Mečiar i jego czeski rywal Václav Klaus z determinacją parli ku rozbiciu federacji, nie mając zamiaru konsultować tej decyzji z żadnym z obu narodów. Poglądy polityków były dostatecznie dobrze znane, nam jednak chodziło o to, by poznać także opinię zwykłych ludzi, których ten podział bezpośrednio dotyczył.

Jeździliśmy bez celu, zapuszczając się coraz bardziej na północ, aż pod polską granicę. Ja za kierownicą, a Chris, wypatrując właściwego motywu, rozglądał się po rzadko zaludnionej, górzystej okolicy. Był letni, bezchmurny i słoneczny dzień, na łąkach i w polu pracowali chłopi, grabili siano, zbierali świeżą paszę dla zwierząt, wypasali bydło. Na poboczach drogi Cyganie, wyrostki i dzieci, sprzedawali z plastikowych kubełków i słoików wspaniałe leśne poziomki. Właśnie zostawiliśmy za sobą Orawską Półgórę, dużą, rozciągniętą wzdłuż drogi wieś z drewnianymi domami w kwitnących ogrodach, kiedy Chris nagle zawołał, żebym się zatrzymał.

Wysoko nad drogą wypatrzył na stromym zboczu coś ciekawego. Nie widziałem w tym nic szczególnego: stary mężczyzna, przypuszczalnie góral, siedział na murawie, obok niego leżały kosa i drewniane grabie. Wyglądało na to, że zrobił sobie właśnie przerwę na obiad, zajadał coś i popijał z dzbanka. Na świeżo skoszonej łące tkwiły w regularnych odstępach wbite w ziemię i odarte z kory cienkie pnie młodych świerczków, na których pozostawiono mocniejsze gałęzie. Tak zwane ostrewki do suszenia siana. Większość była jeszcze pusta. Z trudem wspięliśmy się pod górę. Gdy byliśmy bliżej, ujrzałem starszego mężczyznę o ciekawej, porytej głębokimi bruzdami twarzy, z wydatnym nosem. Nie mogłem pojąć, jakim cudem Chris zdołał zauważyć to z takiej odległości. Ale przecież takie intuicyjne postrzeganie obrazów, które mogą przekazać więcej niźli lektura opasłych tomów, świadczy o kunszcie fotografa. Mogłem polegać na Chrisie, wiedziałem, że zawsze i wszędzie wypatrzy odpowiednich ludzi. Nie pamiętam tego wyraźnie, ale była tam, zdaje się, jeszcze jakaś dziewczynka, być może wnuczka, która przyniosła starszemu człowiekowi jedzenie z domu. Jej obecność nie miała jednak żadnego znaczenia dla dalszego ciągu tej historii.

Przysiedliśmy się do tego mężczyzny i spytaliśmy, co sądzi o nieodwracalnym rozstaniu Słowaków i Czechów. Wcale nie wydawał się zdziwiony, że nagle na odludziu zatrzymuje się samochód i dwaj obcy wspinają się na górę, by zapytać go o zdanie na temat rozpadu Czechosłowacji. Sprawiał nawet wrażenie, jakby na nas czekał. Odsunął z czoła wygnieciony kapelusz, pociągnął łyk z dzbanka i zaczął swoją opowieść. O przedwojennych czasach, o własnej młodości, o problemach z Czechami, którzy tu, na słowackich terenach, zawsze lubili strugać panów. Zwłaszcza czescy urzędnicy, zwłaszcza ci umieli uprzykrzyć życie, dręcząc biednych słowackich chłopów. Potrząsał przy tym głową, jakby do dzisiaj nie mógł uwierzyć, że niektórzy spośród Czechów mogli się wtedy tak podle zachowywać. Umiał świetnie opowiadać, zwięźle, z puentą, dowcipnie. Pamiętam, jak chichocząc cicho pod nosem, zacytował nam takie porzekadło:

„Čecha do měcha, a měch do Dunaja”.

„Czecha do worka, a worek do Dunaju”, tak w międzywojniu, kiedy rozmowa schodziła na zarozumiałych Czechów, mawiało się na Słowacji.

„Czechów, wszystkich, co do jednego, wrzucilibyśmy wtedy najchętniej do Dunaju”, powtórzył, mrużąc oczy niczym syty kot, a na ogorzałej od słońca twarzy pokazał się nikły uśmieszek.

I już wiedziałem, od czego mam zacząć artykuł, lepszego początku nie mógłbym sobie zażyczyć. „Czechów do worka, a worek do Dunaju”. Chris robił zdjęcia, a mężczyzna, przykrywszy kraciastą ścierką kosz, w którym schował jedzenie i dzbanek, cierpliwie mu pozował. Myślami był znowu przy sianie, co chwila spoglądał w niebo, sprawdzając, czy pogoda utrzyma się do wieczora.