Sarmackie krajobrazy

Głosy z Litwy, Białorusi, Ukrainy, Niemiec i Polski

Jurij Andruchowycz

Atlas. Medytacja

1
Nie orientuję się zbyt dobrze w terenie, i dlatego na błądzenie pozwalam sobie nader często. Mimo całej swojej miłości do map geograficznych nigdy nie nauczyłem się z nich korzystać zgodnie z przeznaczeniem – były i są dla mnie czymś w rodzaju fantastycznej mieszanki, hybrydy literatury i malarstwa, słowa i obrazu, w żadnym zaś razie środkiem do znalezienia właściwej drogi. Dlatego moje marszruty przeważnie polegają na krążeniu w koło, a mój ulubiony sposób przemieszczania się w przestrzeni to na oślep. W dodatku pewnie nigdy już nie pozbędę się jednego ze swoich najtrwalszych przyzwyczajeń – oglądania atlasów geograficznych bez konkretnego celu. Jakich jeszcze niespodzianek mogę od nich oczekiwać? Moja osobista epoka wielkich odkryć dawno już minęła – mniej więcej w okresie, który nazywa się dziecięcoszkolnym. Skąd na świecie miałyby się wziąć nowe archipelagi albo kontynenty?

2
Niedawno jednak wpadł mi w ręce Diercke Weltatlas (Westermann Kartographie 1996) i zacząłem przerzucać go z lewa na prawo i z prawa na lewo, i tak – z przerwami – przerzucam go do dziś. W trakcie wertowania nie mogę nie zatrzymać się dłużej na s. 14–1, gdzie przedstawiona została Mitteleuropa. W ciągu ostatniego długiego dziesięciolecia stale powracam do tego pojęcia, próbując wciąż znaleźć jakiś jego nowy wymiar, i dokonuję rewizji swojego poprzedniego o nim wyobrażenia. Dlatego od razu przejrzałem również Diercke Weltatlas. Jego Mitteleuropa składa się przede wszystkim z Niemiec i Polski – to jakby zachodni i wschodni fundament, coś jak bliźnięta syjamskie w centrum świata. Od południa wspierają się na Słowacji i Węgrzech, Czechach, Austrii i Słowenii, kawałku Włoch (symbolicznym raczej – bardziej po to, żeby o makaroniarzach nie zapomnieć!), a także na Szwajcarii. Od północy mają nieduży fragment Litwy, Prus Wschodnich (och, pardon, Rosji), Danii, Holandii i Belgii, a na zachodzie – skrawek Francji. Najbardziej ciekawi mnie, co tam słychać ze wschodem. A tam – po sporym kawałku Białorusi, Ukrainy i Rumunii. Nie sądzę, by autorzy Diercke Weltatlas tę ostatnią trójkę celowo dopuszczali do swojego mitteleuropejskiego towarzystwa, pozwalając w ten sposób zachodowi Ukrainy choćby kartograficznie zjednoczyć się ze wschodem Francji, a północnej Mołdawii – z południową Danią. Chodzi przede wszystkim o specyfikę map geograficznych: nie można wymazać tego, co niepotrzebne,bo powierzchnia ziemi z powodu swojej kulistości mimo wszystko charakteryzuje się ciągłością.

3
Wariant Mitelleuropy, zaproponowany przez Diercke Weltatlas, nie do końca pasuje do mojej prywatnej — hm, powiedzmy – koncepcji Europy ŚrodkowoWschodniej jako przestrzeni od Estonii po Albanię, spójnej z powodu totalitarnej przeszłości. I dlatego do mojej Europy ŚrodkowoWschodniej muszą należeć nie tylko wspomniane Estonia i Albania, ale i Łotwa i Litwa (przy czym ta ostatnia w całości, a nie w części), a także niemal albo całkowicie niewidoczne na s. 14–1 Diercke Weltatlas Mołdawia, Bułgaria, Serbia i Czarnogóra, Chorwacja oraz Macedonia. Ale nie powinny się w niej znajdować ani byłe Niemcy Zachodnie (już prędzej była nrD), ani Austria, ani Szwajcaria. Muszą być widoczne morza: Bałtyk, Czarne i Adriatyk. W porównaniu z mapą Mitteleuropy w Diercke Weltatlas, moja mapa Europy ŚrodkowoWschodniej, jak można się domyślać, powinna mieć odczuwalne wschodnie nachylenie, wschodni środek ciężkości, cała masa jej ciała musi wręcz runąć na wschodnią szalę. Można by nawet zauważyć, że tak naprawdę nie jest to żadna Europa ŚrodkowoWschodnia, a po prostu Europa Wschodnia – były obiekt ataków radiowych dywersyjnych ośrodków monachijskich. Ale nie ma na niej (z wyjątkiem wspomnianego kawałka Prus, z którego nigdzie nie uciekniesz) tego, co uczyniłoby ją już za bardzo Wschodem i za mało Europą – Rosji(...)