W gazetach tego nie napiszą

Taras Prochaśko

W gazetach tego nie napiszą

fragment

Omerta

 

Ten kraj przypomina biesagi.

Biesagi jakiegoś wiecznego tułacza, uciekiniera, wędrowcy, który cały dobytek nosi ze sobą, zbierając jeszcze po drodze, co się trafi, wrzucając w te właśnie biesagi.

Jest w nich wszystko. Trochę jedzenia, instrumenty, ciepłe szmaty, znalezione drobiazgi, które się kiedyś mogą przydać, jeśli trafi się okazja i coś się wydarzy, wyrwane stronice przypadkowych książek, jakiś samopał, rodzinne relikwie i obrazki z różnymi świętymi, coś na sprzedaż, nietknięty zapas tytoniu i sucharów w razie ciupy, kilka złotych monet i banknoty różnych państw, od dawna już poza obiegiem.

Pełno różnych różności. Biesagi są przeciążone.

To co łatwo było zarzucić na ramię, okazało się zbyt ciężkie podczas długiej i obfitującej w wyboje drogi.

Trudno sobie jednak ulżyć – szkoda coś wyrzucić.

Raz za razem biesagi trzeba przekładać z ramienia na ramię albo przewieszać na tym samym ramieniu to do przodu, to do tyłu.

Wypełniona ciężarem tkanina nie gryzie w ramiona, ale ciężar stale przeważa na którąś stronę. Od szybkiego kroku biesagi rytmicznie klekoczą, uderzają o plecy i brzuch, tłumią oddech. Wrzucone w nie rzeczy nabijają ostrymi krawędziami siniaki na żebrach.

To co w środku – też się tłucze.

Serwatka z grudki sera rozmywa atrament na pożółkłych dokumentach. Coś się rozbiło i wyciekło.

Zapachy się zmieszały.

Trzeba będzie strzepać kaszę kukurydzianą z fasoli.

Do tego deszcze, niepowstrzymywane przez tkaninę kłujące igły drzew, czepiające się i drące namokłą klapę.

Coś się wysypuje, a załatać nie ma czym, nie ma kiedy, nie ma czego.

W biesagach jest dużo różności.

Ale znalezienie akurat tego, co trzeba, jest niemożliwe. Można wepchać rękę i spróbować wymacać. Można wyjąć to, co wpadło w palce.

Koniec końców okaże się, że można się bez tego czegoś spokojnie obejść.

A jeśli faktycznie przypili, to trzeba wysypać wszystko. Właśnie tak odnajdują się rzeczy konieczne.

Tymczasem całą resztę, zawsze wywołującą zdumienie, bo przecież nigdy się nie pamięta, że posiada się coś tak ciekawego, trzeba z powrotem powrzucać do torby.

Bo w biesagach nie ma żadnych półeczek, szufladek i przegródek, żeby udało się jakoś swoje dobra posegregować.

Bo i po co, skoro i tak biesagi albo zostaną skradzione przez zbójów, albo zetleją razem z tobą gdzieś pod śniegiem czy też na dnie przepaści i ktoś kiedyś rozpozna twoje kości akurat po ocalałym kawałku utkanego wzoru.

Ten kraj podobny jest do biesag również w tym, że tego słowa nie zna większość ludzi w kraju do biesag podobnym.

Ukraińskie słowniki, jakby się ktoś im przyjrzał, doprowadzają poszukiwanie znaczeń do takiego poziomu absurdu, który staje się prawdą.

Biesagi – mówi pierwszy – to podwójny sakwojaż. Słowo „sakwojaż” również nie wszyscy zrozumieją. Dlatego sakwojaż – jak objaśnia inny – to sytuacja bez wyjścia (pierwsze znaczenie) albo całkowite uzależnienie od narkotyków.

A tu jeszcze podwójny sakwojaż.

Tak samo kraj ten podobny jest do zawieszonego na nitce jabłka, które trzeba ugryźć bez pomocy rąk.

I do gruszki, pod którą leżysz w trawie, czekając, aż sama wpadnie ci do ust.

I do wszystkiego innego, nawet do waserwagi.

Szkoda tylko, że on sam nie jest czymś takim, do czego podobna byłaby choćby gruszka.

Lubię Archipenkę[1]. To on ujrzał sedno swojego kraju, które potrafił przekazać w rzeźbie.

Po pierwsze, prawdziwą formą są nie postaci ani figury czy naczynia, lecz przestrzeń pomiędzy nimi. Forma przestrzeni „pomiędzy” niesie więcej znaczeń. To, co wydaje się otwartą próżnią, dziurą na wylot, przetwarza się – dzięki ograniczeniom sąsiednich nieprzylegających form – w niezależną, decydującą formę. Nawet w dotyku ciał to coś trzeciego, wspólnego, rodzi się nie z wypukłości, ale właśnie z wklęśnięć.

Po drugie, rzeźba może być polichromiczna. Czyli pomalowana.

Ten kraj przypomina to, co wysypało się z biesag podczas poszukiwań czegoś potrzebnego.

Wszystko, co w nim jest – jest wysypane, a nie wyjęte. Ogromną mieszaninę z przepełnionego worka zwyczajnie wysypano na kupę. Dlatego wygląda tak chaotycznie. Dlatego Ukraina jest tak malownicza.

Dzieci porozrzucały zabawki; chaty, miasta, fabryki, groble, parkany, tory, kioski, budynki, wagoniki, druty kolczaste, linie wysokiego napięcia, szyby naftowe i przekaźniki komórkowe – wszystko jakby skądś wypadło i stoi tam, gdzie stoi, tylko dlatego, że właśnie tam upadło.

Bardzo dużo tu rozsypanych drzew i krzaków.

Dobry klimat, więc drzewa rosną same i wszędzie.

Nie trzeba ich pilnować, do niczego nie są potrzebne, tworzą piękno, ale jeśli wyjdzie jakoś inaczej, to się je brutalnie wycina, wyrąbuje albo pali.

Kupki i rzędy drzew – zupełnie na razie nieużytkowych – rozłażą się jak chwasty.

Kolejny znak – osobne, pojedyncze drzewa.

Nanosi się je na mapy topograficzne, a nawet na wojskowe, bo te punkty orientacyjne przetrwają dłużej niż cerkwie, cmentarze i zabudowania gospodarcze.

Kraj ten dobrze jest poznać przez florystykę, to jest to, na czym się znam. Okazuje się, że florystyczne metody faktycznie są uniwersalne. Przypadkowe drzewa przestają być przypadkowymi. Choćby dlatego, że ich chaotyczności w żaden sposób nie da się wyjaśnić.

Jeśli chcesz się czegoś dowiedzieć, to dowiaduj się o tym, jak jest. Pytanie „dlaczego tak jest” z miejsca wszystko ubija. Niczego więcej się nie dowiesz. Jest, bo jest. Tak być musi.

Ukraina jest roślinna.

Nie darmo mówi się „na zielonej Ukrainie”. Ukraina to część botaniki.

Roślinna strategia najlepiej odpowiada naszej cichej ekspansji. Roślinna zdolność przetrwania – to gwarancja naszego istnienia.

Bardzo przypominamy górską łąkę. Jesteśmy kwiatami na niej. Wszyscy razem jesteśmy na jakiejś łące.

Ale my – to kilkadziesiąt zupełnie różnych gatunków, którym jest tu przytulnie. I miliony pojedynczych kwiatów i ziół wszelkiego rodzaju, jakie tylko mogą być. Z powodu różnorodności nie da się mówić o jakiejś jedności – nie jesteśmy plantacją kawy. Niemniej jesteśmy właśnie tu, na tej połoninie.

Do tej pory najbardziej ufa się tu własnemu doświadcze­niu. Nic ważniejszego nie ma. Od własnego doświad­cze­nia zależy stosunek do kraju. W tym sensie jesteśmy niesamowitymi indywidualistami. Wspólnie wypracowanego przeżycia wciąż jest za mało, by przeważyć to, co każdy sobie wie. Jak kwiatki, do których przylatują trzmiele.

*

A jednak nikt z nas nie może być wolny od swojego kraju, od swojej krainy.

Każdy musi wiele razy powiedzieć „tak” albo tak samo wiele razy „nie”. Albo „tak”, „nie” i „tak”.

Kiedy chcę się pomęczyć, to zaczynam myśleć o swojej ukraińskości i swojej Ukrainie.

W każdym razie trzeba się samemu określić, bo kraj nie daje żadnych wskazówek.

Nie ma go tam, gdzie jest. Najbardziej jest właśnie tam, gdzie go nie ma. Szukaj więc swoich kluczy, bo on do niczego nie zobowiązuje, ale przytrzyma każdego, kto choćby spróbuje pomyśleć o czymś innym.

I wtedy – sakwojaż. Zrozumiałe, że coś niezrozumiałego nas trzyma.

Ale niezrozumiałe – co przyciąga innych. Czego tu szukają, czego się spodziewają, przecież ten kraj jest jak przeklęte biesagi. Lepiej nie brać na ramiona, bo niosąc je, umordujesz się, a oddać nie będzie komu.

Ta ziemia jest tak piękna, że chce się ją mieć.

Tym bardziej, że leży przy drodze, tym bardziej, że nikt za bardzo się nie sprzeciwi.

Bierz, masz, miej więcej.

A wtedy on się zwyczajnie wysypie, swoją wielką dziurą na wylot przetworzy najwspanialsze podboje w marne gierojstwo, w stosy i rzędy rozrastających się jak chwasty nieużytkowych drzew.

Nijak nie przyjęło się tu sadownictwo i ogrodnictwo, kultura parkowa, która czyni z Europy Europę. Bo Europa to przede wszystkim bezmiar włożonego wysiłku w całkiem niepotrzebne rzeczy: trawniki, parki, ocieplane na zimę drzewka, wszelkie rzetelne i regularne przycinanie, bezmiar ludzi i czasu, żeby wszystkie rośliny wyglądały jak trzeba.

U nas nie marnuje się na to sił. Las sam rośnie. Wielka mądrość, której niestety nie można zastosować do pszenicy, a tym bardziej do ziemniaków, z którymi tyle kłopotu.

Za to wielki podziw budzą w nas wszelkie szczepionki. Rasowe szczepy na dziczce, kilka gatunków na jednym drzewie i tak dalej.

Florystyka powinna doprowadzać do pobożności.

Jeśli Bóg stworzył i cykorię, i babkę, i jeszcze z trzysta innych roślin, które żyją na tej połoninie, to wiedział, co robi, i tak czemuś trzeba, tak musi być.

Natomiast esencja ukraińskości nigdy nie była jednoznacznie pobożna.

I to jest przyczyna wszystkich tych wahań, tej niepewności w usprawiedliwieniu swojego istnienia.

Stale potrzebne są jakieś argumenty, że nie jesteśmy gorsi, że nawet wiele rzeczy mamy najlepszych na świecie.

Tak jakbyśmy nie wiedzieli, że są i porzeczki, i jeżyny – a mamy dziesięć samodzielnych podgatunków i żaden nie zaprzecza drugiemu, choć nic nie wygląda i nie smakuje tak samo.

Duma agrestu nie polega na tym, że agrest jest najlepszy, i nie na tym, że najwięcej wycierpiał, ale na tym, że niczym innym oprócz agrestu nie jest i być nie może.

Taka prosta rzecz nie wchodzi w skład tego, co można nazwać ukraińskimi poszukiwaniami samoidentyfikacji. I to denerwuje mnie najbardziej. Jako przejaw całkowitego analfabetyzmu. Po co szukać usprawiedliwień dla swojego istnienia, skoro już istniejesz?

Zbyt proste, zbyt pobożne, bardzo przejrzyste. Przejrzystości się u nas nie lubi, wydaje się ona podejrzana i niebezpieczna. Lepiej płynąć bliżej mułu; w ciemnej wodzie nie wszystko jest tak widoczne.

Nie lubimy pokazywać się na wskroś, istnieje w nas jakaś wrodzona niechęć do oczywistości.

Nasz kraj jest najpiękniejszy wtedy, kiedy oświetlenie jest minimalne. Jakieś świty, półmrok, mgły, zamiecie, nocne lampy i fajerwerki.

Lepiej patrzeć na świat i na siebie przez umbry, wtedy nie tak wyraźnie widać wszystkie nieudane, niedbale zrobione detale. Nawet łyse zręby przy świetle księżyca wyglądają jak dżungle.

Całe życie jest tu jak zarośnięta poręba.

Naturalne odradzanie się lasu, sprzyjający klimat. Po wyrębie starego lasu mija kilka lat i na pustym miejscu wyrastają nowe drzewa, nic nie trzeba robić, co było, to nie jest, teraz jest tak, a za kilka dziesięcioleci powstanie tu nowy, porządny las.

Życie na zrębie – wszędzie i zewsząd. Nic tu nie trwa i o nic się tu nie dba. Co kilkadziesiąt lat to, co podrośnie, idzie pod siekierę.

Dotyczy to wszystkiego – od architektury drewnianej i literatury po wnętrza barów.

Najważniejsze – oszukać śmierć. Przynajmniej większość naszych bajek jest właśnie o czymś takim. Jeśli nie śmierć, to diabła, pana, państwo, jeszcze jakąś inną siłę nieczystą.

Ukraina nie potrafiła do końca stać się chrześcijańska, nie pokonała swojego pogaństwa.

Pogańskie kulty, rozsiane pośród bezładnie rozrzuconych drzew na granicy lasów i stepu, przecież nie zniknęły.

Późno i lekką ręką przyjęty chrzest był pierwszym poważnym przejawem ukraińskiego charakteru – niezbyt się przeciwstawiliśmy, ale chrześcijańska forma nie naruszyła naszej pogańskiej esencji.

Dwuwiara – pokojowe współistnienie chrześcijańskiej formy z pogańskim jądrem – stała się podstawą naszej egzystencji.

Dwuwiara – to podstawa.

Nawet nie klucz, lecz złodziejski wytrych, którym da się otworzyć każdy zamek.

Jest tym, co wyróżnia nas pośród innych narodów.

Jest przyczyną i wytłumaczeniem wszystkich osobliwości naszego charakteru narodowego i główną cechą, określającą niepodobieństwo jakichkolwiek ukraińskich uniwersalnych fenomenów do samych siebie.

Przyjąwszy chrześcijaństwo jako coś narzuconego, jako obowiązek, Ukraińcy adaptowali je do swojej wiedzy o świecie.

Stało się tak, że chrześcijaństwo wtopiło się w prawdziwe wierzenia, których się rzekomo wyrzekliśmy. My zaś, szczerze wychwalając jedno i mocno trzymając się zupełnie czego innego, otrzymaliśmy dwoistość, która dla każdego Ukraińca jest określająca, nie mówiąc już o większych grupach naszych pobratymców.

Dwuwiara w pewnym momencie zrobiła z nas wszystkich schizofreników, a żadnemu z nas nie udaje się wyrwać z tej schizofrenii.

Każdy dzień chrześcijańskiego kalendarza wypełniony jest dodatkową wartością, która naprawdę coś znaczy.

Ważne są wszelkie przymioty i pogańskie obrzędy, powiązane z każdym chrześcijańskim świętem, żyjące pod jego przykrywką, i to właśnie one nazywają się dawną tradycją narodową i podwalinami duchowości.

Dwuwiara potulnie posługuje się chrześcijańskim kalendarzem, a nawet wymaga trzymania się wszystkich formalności obrzędowych.

Przyjęło się szanować przykazania boże jako deklarację zamiarów, jednak kierunkowskazem dla codziennych uczynków jest zupełnie inny kodeks.

Ceni się tu działalność i wysiłek, nie dotyczy to jednak pracy nad sobą.

Lepiej się miotać, dogadywać, prosić, nadmieniać, coś wypraszać, wymagać, czegoś się doczekiwać, niż zrobić cokolwiek z samym sobą.

Dwuwiara jest bardzo dziecinna, doprowadza do skrajności.

Albo jesteś niewinnym przejawem dobra, przeciw któremu zmówił się świat, żądając w dodatku, żebyś był posłuszny, albo też – tak jest, grzesznik, kłębowisko wszelkiego zła, musisz jednak na tym świecie taki być i niczego nie da się już naprawić, zostaje jedynie iść godnie i strasznie do samego końca.

Brak odpowiedzialności zbudowany jest na wierze w to, że w każdym razie z jedną lub drugą stroną uda się dobić targu.

Komuś przecież zawsze dogodzisz, a on już będzie cię krył gdzie trzeba.

Początki naszego charakteru są bezpośrednio związane z miejscem, z tym łagodnym otworem na wylot, w którym jest tak dobrze, że nie wywołuje żadnego niezadowolenia czy pragnienia.

Nasz pierwotny areał leży w miejscu, które sprzyja utwierdzeniu roślinnego rozumienia świata.

Nienaganna, znaleziona czy może podarowana nisza ekologiczna, w której wszystko jest, wszystko rośnie, w której nie brak przestrzeni ani wody, słońca i przyjemnych dla oka krajobrazów. Zimowe mrozy tylko to tonizują, bo i tak jest jasno i pięknie, a w domu dużo drewna, bo las nie kurczył się długo.

Nic więcej nie trzeba.

Brak prawdziwych pragnień eliminuje strategię, na pierwszym miejscu w hierarchii mądrości stawiając taktykę.

Właśnie te pradawne czasy zapamiętane zostały jako prawdziwa potrzeba – spokój, zieleń, rozważna praca z roślinami i zwierzętami dla dostatku pożywienia, które – jak nalewka – nasycone było pracą, bezpieczeństwem, pewnością, wiarą, uczciwością, radością, zabawą i sensem.

Pamięć o tych nierealnych czasach stale pozostaje ogólną dziecięcą bajką, której fragmenty staramy się choćby częściowo, choćby tylko od czasu do czasu odtworzyć w każdym osobistym obrazie ojczystego kraju.

Ta zjednoczona archaiczna pamięć niszczy wspólnotowość, bo podsyca nadzieje na samowystarczalność. Ale nie chrześcijańską, lecz pogańską. Pozbawioną strategii, ale przepełnioną osobliwą umownością, która utrzymuje się na jednej zasadzie – w dowolnym momencie wszystkie zasady bez uprzedzenia mogą zostać zmienione.

To logika nagłego ataku. Dowódcy są gdzieś bardzo daleko. Ich rozkazy nie mają nic wspólnego z sytuacją, w jakiej się znalazłeś. Twoje widzenie sprowadzone jest do minimum – rozkaz, nieodpowiadający temu, co się dzieje, krajobraz, w którym niczego nie można wyróżnić, z jakiegoś powodu tylko jedna dziesiąta obowiązkowego zapasu nabojów, gdzieś tuż obok tacy sami jak ty chłopcy, jedni chcą cię zabić, a za innych gotów jesteś oddać życie, tak są ci bliscy, i świadomość, że to już koniec, i jednocześnie przekonanie, że niemożliwe, żeby to był już koniec. Całkiem uniwersalne rzeczy. Ale podczas tego nagłego ataku wiesz w dodatku, że wszystko to dzieje się tylko dlatego, że jesteś jak roślina przekonany o nieomylności tego, kim jesteś, z którego otworu na wskroś pochodzisz. I to cię czemuś obchodzi. Zaczynasz w końcu rozumieć głos krwi. Od razu wszystko skupia się w kadrze, który obejmuje standardowe obowiązkowe rzeczy – i brak strategii, i brak nabojów, i głupawe rozkazy nieistniejącego sztabu, i pożądanie przez takich samych chłopców z drugiej strony tego, co jest twoim życiem, i to co najlepsze u tych po twojej stronie, i nawet to, że nie możesz umrzeć, że musisz przeżyć.

Kiedy okazało się, że nasze miejsce zbytnio wabi innych, że gdy my niczego więcej nie pragnęliśmy, ono wabiło wielu innych, którzy nie uważali za stosowne zawracać sobie nami głowy, zaczęliśmy się zaciekle bronić. Bronić z powodu utraconej idylli. Przestrzeń między wypukłościami nie przestała być mniej wygięta. Taktyka nie przerodziła się w strategię. Ciągła obrona nie rodzi pragnień, które wyszłyby poza granice pragnienia spokoju. Jedyna zasada losu nadal pozostaje jedyną.

 

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.