Papież i Mussolini

Nieznana historia Piusa XI i rozkwitu faszyzmu w Europie

Między majem a październikiem 1923 roku Mussolini wizytował miasta i miasteczka od Wenecji Euganejskiej, Lombardii i Piemontu na północy, przez Emilię, Toskanię i Abruzję w centrum, po Neapol na południu. Zjawił się też na Sycylii i Sardynii. Odkąd, sześć dekad wcześniej, Sardynia stała się częścią Włoch, żaden premier nie postawił tam nogi. W kolejnym roku Mussolini powtórzył trasę. Ludzie pragnęli silnego przywódcy, zbawcy, który przywróci krajowi stabilność i porządek, który zadba o świetlaną przyszłość. Warstwy lepiej sytuowane postrzegały Mussoliniego jako swego obrońcę, gdyż rozprawił się z komunistycznym zagrożeniem. Dla reszty natomiast był figlio del popolo, synem ludu, „swojakiem”.

Zagraniczni dyplomaci w Rzymie uważali go za postać intrygującą i zagadkową. Belgijski ambasador przy Stolicy Apostolskiej notował swoje wrażenia z przyjęcia wydanego przez premiera: Mussolini stał na środku sali, podbródek miał wysunięty, z każdym zamieniał tylko

parę słów. „Poważna, wyniosła twarz oraz małomówne usposobienie czyniły go nieprzeniknionym. W obliczu, przypominającym maskę z brązu, w twardym spojrzeniu dawało się ujrzeć jedynie surową energię”. Wrażenie wywarł potężne. Ambasador pisał: „Od tamtego wieczoru mam przed oczami przerażającą wizję człowieka zupełnie odpornego na lęk, na wszelkie emocje”.

W kontaktach z papieżem Mussolini dalej stosował strategię odpowiednio dawkowanych kar i nagród. Faszystowskie bandy wciąż napadały na lokalnych przywódców PPI, premier zaś występował w roli jedynej osoby zdolnej zapanować nad swymi niesfornymi i nadgorliwymi zwolennikami. Z drugiej strony hojnie obdarzał Kościół pieniędzmi i przywilejami. Doprowadził do przyjęcia nowej ustawy, na mocy której policja mogła usunąć redaktora naczelnego gazety za obrazę papieża lub Kościoła. Przystał na żądanie Watykanu, aby do nauczania religii w szkołach wykorzystywano wyłącznie podręczniki zaaprobowane przez Stolicę Apostolską. Zgodził się zamknąć domy hazardu. Przyznał państwową akredytację Katolickiemu Uniwersytetowi Najświętszego Serca w Mediolanie, publicznie potępił rozwody i poczynił kroki, aby uratować przed upadłością Bank Rzymski, ściśle powiązany z Watykanem. Do szkół wróciły krzyże, w państwowym kalendarzu pojawiły się święta kościelne. Premier szczodrze finansował też odbudowę kościołów zniszczonych podczas wojny. Wszystko to zresztą tylko fragment dłuższej listy.

Papież doskonale wiedział, że wsparcie Watykanu jest dla nowego premiera bezcenne. W roku 1923 znalazło to wyraz w Programie współpracy między katolikami a rządem Mussoliniego. W dokumencie pisano, że Mussolini zrozumiał, iż opłaca mu się uniezależnić do pewnego stopnia od faszystów, którzy wynieśli go do władzy. Ruchowi brakowało dyscypliny, nie dawało się nad nim w pełni zapanować. Premier potrzebował „poparcia innych mas”. Katolicy mogli mu to zapewnić. Byli wszak zorganizowani i posłuszni poleceniom nadchodzącym z góry. Owszem, część kościelnej hierarchii wyrażała początkowo sceptycyzm pod adresem Mussoliniego, ale w świetle późniejszych wydarzeń przyznała się do błędu. „Wszak żaden włoski rząd, żaden rząd na świecie, nie uczynił w ciągu jednego zaledwie roku tak wiele dla religii katolickiej”.

Poparcia należało udzielić też z innych powodów. „Lękiem napawa katolików myśl, co zdarzyłoby się we Włoszech, gdyby rząd p. Mussoliniego upadł, na przykład wskutek zamachu stanu dokonanego przez wywrotowców”. Krótko mówiąc, „pod każdym względem masowe poparcie katolików dla rządu p. Mussoliniego to najpewniejszy obecnie sposób zapewnienia stabilności w kraju”