Pogrzebać kajdany

Wizjonerzy i buntownicy w walce o zniesienie niewolnictwa

Nieograniczone możliwości polemizowania w mowie i w piśmie sprawiły, że Anglicy zyskali opinię ludzi zuchwałych, będących dziwnie na bakier ze sztywnymi podziałami według zamożności i stanu. De Saussure opisał świętujący tłum jako „szczególnie bezczelny i niesforny […] za sprawą swobód, jakimi dysponuje. W tym czasie chodzenie po ulicach jest niemal niebezpieczne […], szczególnie dla dobrze odzianego cudzoziemca. […] Nie tylko może być pewien, że zostanie wygwizdany i opryskany błotem, ale możliwe, że rzucać w niego będą zdechłymi psami i kotami”[1].

To, co obcokrajowcy postrzegali jako bezczelność, dla Brytyjczyków było wolnością. Istniała jednak zasadnicza sprzeczność z tym, że brytyjskie imperium kolonialne opierało się na niewolnictwie i to właśnie na niej ostatecznie udało się abolicjonistom oprzeć cały ruch społeczny. Radośnie ignorując fakt, że są największym na świecie narodem handlarzy niewolników, od lat czterdziestych XVIII wieku Brytyjczycy dumnie śpiewali:

Rządź, Brytanio

Falami władaj mórz,

Anglik niewolnikiem się nie stanie już![2]

Biali mogli uważać, że niewolnictwo czarnych jest czymś normalnym, ale kiedy sami padali jego ofiarami było to dla nich czymś szokującym – mimo iż Brytyjczycy zaskakująco często byli niewolnikami. Historyczka Linda Colley zwraca uwagę, że z powodu wielkości brytyjskiego imperium jego stosunkowo niewielka armia często okazywała się niewystarczająca i Brytyjczycy obojga płci trafiali w niewolę ludów o ciemniejszej skórze: co najmniej trzy tysiące znalazło się w rękach amerykańskich Indian w połowie XVIII wieku; ponad dwadzieścia procent brytyjskich żołnierzy w Indiach, podczas walk, które zaczęły się w kolejnych dekadach; około dwudziestu tysięcy wykupiono z niewoli berberyjskich piratów w latach 1600−1750[3]. Więźniowie tych ostatnich przyciągali największą uwagę – w pewnym momencie wśród brytyjskich jeńców w Algierze znalazł się earl Inchquin, który, zapewne nie wyczuwając ironii sytuacji, został później gubernatorem największej brytyjskiej kolonii niewolniczej, Jamajki. W 1751 roku ponad tysiąc ludzi zebrało się w teatrze Covent Garden, żeby przy świetle świec obejrzeć dziesięciu wychudzonych, spalonych słońcem mężczyzn, którzy niedawno wrócili z pięcioletniej niewoli w Maroku. Na tę dziwną okazję ponownie przebrano ich w łachmany i zakuto w łańcuchy, którymi pobrzękiwali na scenie. To, że tyle ludzi chciało ich oglądać, świadczy o tym, jak szokująca była wówczas myśl, że biali ludzie mogą trafiać w niewolę. Musiały minąć całe dziesięciolecia, zanim Brytyjczyków zaczęła oburzać myśl o niewolnictwie czarnych. Spisane przez byłych niewolników opowieści o swoich cierpieniach sprawiły jednak, że niewola stała się metaforą niesprawiedliwości i nędzy.

Co tak wstrząsało Brytyjczykami, kiedy ich rodacy trafiali w niewolę? Odpowiedzi można szukać w dumnym poczuciu wyjątkowości, jakie żywili – podczas gdy większość ludzi na świecie żyła w takiej czy innej formie poddaństwa, sytuacja mieszkańców Wielkiej Brytanii wyglądała inaczej. Coraz więcej Brytyjczyków pracowało w miastach jako najemni robotnicy, a coraz mniej jako zależni od ziemiaństwa dzierżawcy. Urządzali gwałtowne, a czasami nawet brutalne, protesty z powodu problemów, z którymi się borykali, takimi jak podatki, spory z katolikami, prawa pracownicze. W 1766 roku robotnicy z Honiton, rozgniewani cenami zboża, zabrali je farmerom i sprzedali na rynku za  uczciwą, ich zdaniem, cenę, po czym zwrócili farmerom pieniądze i puste worki. W 1775 roku nie kto inny, ale właśnie marynarze z okrętów niewolniczych protestowali przeciwko niskim zarobkom, domagali się podwyżek i lepszych warunków pracy. W liczbie około dwóch tysięcy przemaszerowali przez Liverpool pod czerwoną banderą. Nieśli pałasze, pocięte żagle i popsute olinowanie, splądrowali i spalili domy bogatych armatorów, a nawet ostrzelali gmach giełdy ze skradzionej armaty.

Agitacja, którą w latach sześćdziesiątych XVIII wieku zapoczątkował populistyczny dziennikarz i polityk John Wilkes, zaznajomiła wielu Brytyjczyków z takimi narzędziami jak petycja czy pamflet polityczny. Wojny zazwyczaj uciszały wszelką niezgodę, ale zarówno w Parlamencie, jak i w gazetach nie ustawała zadziwiająco gorączkowa debata na temat tego, czy północnoamerykańskie kolonie mają prawo do secesji.

Tymczasem większość Brytyjczyków nie dysponowała prawem głosu. Niewybieralna Izba Lordów składała się z kilkuset arystokratów i dwudziestu sześciu biskupów Kościoła Anglii. W wyborach do Izby Gmin mogło uczestniczyć niecałe pięć procent populacji, oczywiście wyłącznie mężczyzn. Połączenie z mieszanką niemalże feudalnych praktyk czyniło prawo wyborcze jeszcze bardziej niesprawiedliwym. Niektórzy posłowie prowadzili kampanie, w których mówili o prawdziwych problemach, ale w rzeczywistości większość z nich kupowała swoje miejsca w Parlamencie – tak jak zrobił to Wilberforce – lub była wybierana przez największych posiadaczy ziemskich, mogących kontrolować kilka albo i więcej okręgów wyborczych. W okręgach „paleniskowych” głosować mogli wszyscy dorośli mężczyźni, którzy nie otrzymywali pomocy dla biednych – to znaczy mieli palenisko, na którym mogli postawić garnek. W innych okręgach wyborcy musieli posiadać określony majątek, ale w wielu okręgach prawem głosu dysponowali tylko nieliczni (na przykład w Buckingham i w Malmesbury po trzynaście osób). Choć Parlament był dziwny i nieprezentatywny, Brytyjczycy wiedzieli, że w niewielu innych europejskich krajach istnieją w ogóle jakieś parlamenty i żaden z nich nie miał – jak brytyjski – więcej władzy od monarchy. Ponadto kampanie wyborcze, pełne barwnych przemówień, maszerujących orkiestr, ballad i ulotek, anonimowych oskarżeń i obraźliwych rysunków, były spektaklem, który oglądali wszyscy, bez względu na to, czy mieli prawo głosu, czy nie. Miliony ludzi mogły wiwatować na cześć kandydata albo go wygwizdywać. Francuskiego podróżnika z początku lat osiemdziesiątych XVIII wieku zdumieli brytyjscy żeglarze, którzy pobili się w pubie z powodu jakichś parlamentarnych przemówień[4]. Nawet jeśli większość z nich nie mogła głosować, Brytyjczycy i tak żyli w kulturze demokracji.

Co więcej, wiedzieli, że żyją pod rządami prawa – żadnych tortur ani nieprawomocnego uwięzienia. Robotnik mógł pozwać lorda przed sądem i wygrać, przynajmniej w teorii. Z pomocą Granville’a Sharpa wielu byłych niewolników wygrało w sądzie ze swoimi domniemanymi właścicielami. Pewien wolny czarny, stangret słynnego malarza sir Joshui Reynoldsa, pozwał białego mężczyznę o kradzież i wygrał z nim w głównym sądzie kryminalnym Old Bailey (złodzieja skazano na śmierć, ale po apelacji wyrok złagodzono). System sądowniczy służył raczej bogatym niż biednym, ale istniała istytucja ławy przysięgłych. Wiara Brytyjczyków w swoje prawa była powszechna i głęboka. Bez niej abolicjonistom nigdy nie udałoby się przekonać rodaków, że swoje prawa mają też niewolnicy.

Wiara w swoje prawa może być zaraźliwa – niepokoiło to sir Johna Fieldinga, policyjnego sędziego pokoju z Londynu i przyrodniego brata Henry’ego, pisarza. Zanim decyzja sądu w sprawie Somerseta z 1772 roku de facto zniosła niewolnictwo w samej Anglii, Fieldinga martwiło to, że przywiezieni przez swoich zachodnioindyjskich panów niewolnicy „ledwie stawiają stopę na tej ziemi, a już ich umysły poszerzają słodycze wolności oraz rozmowy z wolnymi ludźmi i chrześcijanami, co pozwala im na porównywanie różnego położenia”[5].

Trudno byłoby jednak oczekiwać, że niewolnik, którego nagle otoczą wolni ludzie, nie zacznie dokonywać takich porównań. Plantatorzy przywożący ze sobą do Anglii niewolników regularnie narzekali, że zaczynają oni domagać się zapłaty. Niewątpliwie biała służba i inni najemni pracownicy mówili im, że powinni dostawać wynagrodzenie za swoją pracę. Posiadający jakieś prawa Brytyjczycy od razu zaczynali sympatyzować z niewolnikami, którzy nie mieli żadnych.

Equiano niejednokrotnie doświadczył tej sympatii. Kiedy oficer Pascal sprzedał go nowemu właścicielowi, inni żeglarze „ruszyli […], żeby mnie pocieszyć, powiedzieli, że nie mógł tego zrobić i że będą mnie bronić”[6]. Ostatecznie jednak ulegli, zastraszeni drakońską dyscypliną marynarską, choć kilku z nich wślizgnęło się na pokład okrętu nowego pana Equiana, żeby przynieść koledze pomarańcze i inne podarunki. Kilka miesięcy później nadal znajdujący się w niewoli Equiano doświadczył życzliwości „brytyjskiego marynarza […], którego serca nie wypaczył zachodnioindyjski klimat” – człowiek ten ocalił go przed pobiciem przez innego białego[7].

Equiano nie był jedynym niewolnikiem, którego niższej rangi brytyjscy żeglarze traktowali po przyjacielsku. Kiedy na polecenie kapitana brazylijskiego okrętu zacumowanego w liverpoolskim porcie zamknięto w areszcie dziewięciu czarnych marynarzy, ci wyjaśnili współwięźniom, że nie zostali wcale aresztowani za długi – jak głosiła oficjalna wersja – ale z obawy przed tym, że mogą uciec i poszukać wolności. Biali więźniowie powiadomili miejscowego abolicjonistę, który zdobył sądowy nakaz uwolnienia mężczyzn. W 1770 roku w szkockim Fife miejscowi górnicy i solarze zebrali pieniądze na adwokata dla Davida Spensa, którego były właściciel próbował siłą zabrać na Karaiby.

Pozostaje pytanie: z czego wynikały te przejawy empatii? Amerykanie doświadczali takich samych różnic między swobodami obywatelskimi białych i niewolnictwem czarnych, a jednak powszechny ruch antyniewolniczy pojawił się tam dopiero niemal pół wieku później niż w Wielkiej Brytanii − i nawet wtedy cieszył się znacznie mniejszym poparciem. Jedną z zasadniczych różnic było oczywiście to, że brytyjscy niewolnicy nie przebywali w Wielkiej Brytanii. Domaganie się zniesienia niewolnictwa godziło w interesy plantatorów i armatorów, ale nie groziło podziałem kraju albo wybuchem wojny domowej, jak w Stanach Zjednoczonych. Brytyjczycy mogli sprzeciwiać się niewolnictwu po drugiej stronie oceanu, ponieważ w żaden sposób nie zagrażało to ich stylowi życia. Niewolnicy nie przygotowywali Brytyjczykom posiłków, nie robili im prania, nie pracowali na angielskich polach.

Sama odległość nie tłumaczy jednak popularności ruchu antyniewolniczego. Atlantyk oddzielał od niewolniczych kolonii sześć innych europejskich krajów – Francję, Hiszpanię, Portugalię, Szwecję, Danię i Holandię – ale w żadnym z nich nie narodziła się podobna krucjata przeciwko niewolnictwu. Szczególnie zadziwiająca jest nieobecność takiego ruchu w trzech ostatnich państwach, zamieszkiwanych przez stosunkowo oświecone społeczeństwa, o znacznie wyższych wskaźnikach alfabetyzacji niż Wielka Brytania. Co więcej, niewielki rozmiar Danii i Holandii sprzyjał szybkiemu rozprzestrzenianiu się nowych idei.

Czy było zatem coś jeszcze, poza siłą społeczeństwa obywatelskiego, co wyróżniało Wielką Brytanię?

Owszem. Ludzie znacznie łatwiej identyfikują się z cierpieniem ludzi w odległych rejonach świata, jeśli owo nieszczęście przywodzi im na myśl ich własne lęki. Pod koniec XVIII wieku na oczach Brytyjczyków porywano i brano w niewolę ludzi, co stało w dramatycznej sprzeczności ze wszystkim tym, co brytyjskie prawo mówiło o swobodach obywatelskich. Praktyki te były  samowolne, brutalne, czasami nawet kończyły się śmiercią. Equiano, jako marynarz, brał w nich udział. John Newton padł ich ofiarą. John Clarkson, jako oficer marynarki wojennej, również dobrze je znał. Granville Sharp potępiał to zjawisko równie kategorycznie jak niewolnictwo. Mowa o przymusowym poborze do marynarki.

Królewska Marynarka Wojenna mogła rządzić na morzach tylko dlatego, że była większa od jakiejkolwiek innej floty i z każdą kolejną wojną rozrastała się jeszcze bardziej – podczas wojen napoleońskich liczyła już niemal tysiąc okrętów i służyło w niej ponad sto czterdzieści tysięcy ludzi. W trakcie wojny co najmniej jedną trzecią, a może nawet połowę wszystkich marynarzy wcielano do służby siłą – niektóre szacunki mówią, że odsetek ten był jeszcze większy. Od XVII wieku bandy uzbrojonych żeglarzy patrolowały brytyjskie porty, porywając wszystkich krzepko wyglądających marynarzy, na jakich się natknęły. Okręty marynarki robiły to samo przy brzegu – kupcy płynący do Londynu mogli zostać zatrzymani u ujścia Tamizy. Takie okręty były głównym celem band werbowników, więc czasami wysadzały pełnosprawnych członków załogi w jakichś odległych miejscach i wpływały do portu obsadzone wyłącznie starszymi i kalekimi marynarzami. To jednak sprawiało, że bandy zapuszczały się też w głąb kraju. W 1770 roku pewna gazeta donosiła o setkach mężczyzn, którzy idąc z Londynu na północ, próbowali uniknąć przymusowego poboru. Człowiek mógł iść sobie ulicą albo pracować w swoim ogródku, by ledwie kilka godzin później znaleźć się na pokładzie fregaty zmierzającej na Karaiby albo na Ocean Indyjski, gdzie przez kilka lat cierpiał z powodu chłost, szkorbutu i malarii, żywiąc się twardymi sucharami i soloną wieprzowiną. Nic dziwnego, że marynarze masowo dezerterowali, kiedy tylko nadarzyła się sposobność, co z kolei sprawiało, że zbiegów i nowych rekrutów karano szczególnie okrutnie.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.