Fantastyczne laboratorium doktora Weigla

Lwowscy uczeni, tyfus i walka z Niemcami

Dla większości współczesnych tyfus jest chorobą nieznaną, ale w minionych epokach wywarł on wyraźny wpływ na losy imperiów od Napoleona po Lenina. Nikt, kto przeżył epidemię tyfusu, nie zdoła jej zapomnieć. Chorobę przenoszą maleńkie stawonogi żyjące wygodnie w szwach i załamaniach ciepłych ubrań; jeśli się ich nie usunie, tkwią tam i wychodzą jedynie po to, żeby napić się krwi. Gdy temperatura ciała, z którego żyją, zanadto spada lub wzrasta w gorączce, wynoszą się, by znaleźć nowego ludzkiego gospodarza. Potrafią w godzinę pokonać odległość nawet półtora metra. Wszy głowowe składają jaja, czyli gnidy, na włosach; wszy odzieżowe – w bieliźnie i koszulach. Wszy odzieżowe wyewoluowały z wszy głowowych, gdy ludzie zaczęli nosić ubrania. Od przodków odróżnia je niechęć do temperatury skóry na głowie – najcieplejszego fragmentu powierzchni ciała.

Ludzie i wszy od dawna żyją w bliskich związkach. Na początku biblijnej Księgi Wyjścia „wyciągnął Aaron rękę swoję z laską swoją, i uderzył w proch ziemi; i były wszy na ludziach, i na bydle; wszystek proch ziemi obrócił się we wszy po wszystkiej ziemi Egipskiej”. Obrzydzenie, które budziły wszy, znajduje odbicie w takich wyrażeniach jak „wszawy charakter” – czyli podstępny, godny pogardy – albo wyzwisku „ty gnido” skierowanym do człowieka pozbawionego zasad moralnych. Pojawiła się nawet hipoteza, że siedmiodniowy tydzień i szabat odzwierciedlają wzorce rozmnażania się wszy ludzkiej – ponieważ dzięki zmianie ubrań co tydzień wszy i gnidy giną. Jednak jeszcze kilka wieków temu ludzie mieszkający w chłodniejszym klimacie rzadko się kąpali, a w ich ubraniach niemal zawsze mieszkały wszy. W dwunastowiecznym opisie pogrzebu arcybiskupa Canterbury Tomasza Becketa czytamy, że gdy jego ciało ostygło, robactwo mieszkające w licznych warstwach ubrania zaczęło wypełzać i „kotłowało się jak woda w garnku, a obecni, widząc to, wybuchali jedni płaczem, drudzy śmiechem”.

W świecie współczesnym jednak wszy odzieżowe kojarzą się głównie z uchodźcami, żołnierzami i osobami w rozpaczliwych sytuacjach. Epidemie tyfusu wybuchają zazwyczaj tam, gdzie ludność żyje w tragicznych warunkach, gdzie panują głód, chłód, strach i wycieńczenie. Tyfus wiąże się z katastrofą społeczną. „Będzie żył jeszcze setki lat i będzie zawsze wybuchał – napisał Hans Zinsser, badacz tyfusu pracujący na Harvardzie – ilekroć ludzka głupota i brutalność na to pozwoli”. W 1935 roku, gdy ukazała się książka Zinssera Szczury, wszy i historia, dla większości Amerykanów i mieszkańców Europy Zachodniej, którzy zachowywali taką higienę, że wszy nie miały warunków do rozmnażania, tyfus był jedynie odległym wspomnieniem. W niektórych częściach świata choroba ta wciąż jednak stanowiła realne niebezpieczeństwo. Pod koniec I wojny światowej najgorsza w historii epidemia objęła Rosję od Syberii aż po Polskę; zachorowało trzydzieści do czterdziestu milionów osób, a około trzech milionów zmarło. To właśnie w przededniu tej wielkiej katastrofy Rudolf Weigl i jego asystent Ludwik Fleck zdobyli renomę jako badacze tyfusu. Opierając się na nowych dowodach, że wektorami choroby są wszy, Weigl i Fleck znaleźli się w czołówce tych uczonych, którzy podejmowali wysiłki, by opanować epidemię.